คำว่า “เจ้าคุณ” ที่ใช้เรียกสตรีฝ่ายในเมื่อครั้งอดีตสมัย ร.1-6 จากหนังสือ “สาส์นสมเด็จ”

เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ (เจ้าคุณจอมมารดาแพ ในรัชกาลที่ 5)

สรุปคำว่า เจ้าคุณ ที่ใช้เรียกสตรีฝ่ายในเมื่อครั้งอดีตในสมัยรัชกาลที่ 1-6 จากหนังสือ “สาส์นสมเด็จ”

สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงอธิบายว่า

เจ้าครอก หมายความว่าเป็นเจ้าโดยกำเนิด
เจ้าคุณ หมายความว่าเป็นเจ้าโดยคุณ

เจ้าคุณที่ใช้เรียกผู้หญิงมีใช้ในพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ครั้งรัชกาลพระเจ้าเสือ ที่กรมพระเทพามาตย์ไปทูลขอพระราชทานอภัยโทษแก่เจ้าฟ้าเพชรเจ้าฟ้าพร เมื่อครั้งถมบึงหูกวาง พระเจ้าเสือตรัสถามว่า เจ้าคุณขึ้นมาด้วยกิจธุระอันใด

สมัยรัชกาลที่ 1 เรียกท่านผู้หญิงนวล ภรรยาเจ้าพระยามหาเสนาฯ (บุนนาค) (ซึ่งท่านยังเป็นพี่น้องของสมเด็จพระอัครมเหสี) ว่า เจ้าคุณเพราะสูงกว่าท่านผู้หญิงภริยาข้าราชการคนอื่นๆ เจ้าคุณพระราชพันธุ์นวล มีธิดา 3 คน เรียกเป็นเจ้าคุณคือ เจ้าคุณวังหลวง (นุ่น) เจ้าคุณวังหน้า (คุ้ม) เจ้าคุณปราสาท (ต่าย)

สมัยรัชกาลที่ 2 ทรงยกย่องพี่น้องของสมเด็จพระอมรินทราบรมราชินีเป็นราชินิกูล เป็น เจ้าคุณราชินิกูล นับเป็นเจ้าคุณชั้นที่ 1 (มีลูกลงมาให้เป็นเจ้าคุณชั้นที่ 2) และยังมีการเรียกผู้ที่มิใช่ราชินิกูลเป็นเจ้าคุณอีก 3 ท่าน คือ

เจ้าจอมมารดาตานี ในรัชกาลที่ 1 (ธิดาเจ้าพระยามหาเสนาบุนนาคกับภรรยาเดิม) เรียกว่า เจ้าคุณวัง
เจ้าจอมมารดาสี ในรัชกาลที่ 2 (ธิดาเจ้าพระยาศรีธรรมาธิราช (บุญรอด)) เรียกว่า เจ้าคุณพี
ท้าวศรีสัจจา (มิ) เรียกว่า เจ้าคุณประตูดิน

สมัยรัชกาลที่ 3 มีการเรียกเจ้าจอม 2 ท่านในรัชกาลที่ 2 ว่าเจ้าคุณ คือ เจ้าจอมมารดาปรางใหญ่ (พระมารดากรมหลวงวงศาธิราชสนิท) และเจ้าจอมมารดาศิลา (พระมารดากรมพระพิทักษ์เทเวศร์) ด้วยเหตุที่ว่าเป็นเชื้อสายราชินิกูลบางช้าง ทำให้เป็นเหตุเข้าใจผิดว่าเจ้าจอมมารดาของเจ้านายผู้ใหญ่เป็นเจ้าคุณ

ครั้นถึงสมัยรัชกาลที่ 4 ทรงบัญญัติให้เรียกใช้ได้เฉพาะสตรีที่ทรงแต่งตั้งเอง เนื่องจากมีการเรียกกันอย่างแพร่หลายจนฟั่นเฝือ ทรงบัญญัติชั้นเจ้าคุณราชินีกูลที่มีมาแล้ว 3 ชั้นคือ

ชั้นที่ 1 เจ้าคุณพระอัยยิกา
ชั้นที่ 2 เจ้าคุณพระประพันธวงศ์
ชั้นที่ 3 เจ้าคุณ

ทั้งนี้ ทรงตั้งธิดาสมเด็จเจ้าพระยาองค์ใหญ่ 3 คน คือ เจ้าคุณแข (เจ้าคุณตำหนักใหม่) เจ้าคุณปุก (เจ้าคุณกลาง) และเจ้าคุณหรุ่น (เจ้าคุณน้อย) และทรงตั้งธิดาสมเด็จเจ้าพระยาองค์นัอยที่เกิดจากท่านผู้หญิง 3 คน คือ เจ้าคุณนุ่ม (เจ้าคุณตำหนักใหม่) เจ้าคุณเป้า และเจ้าคุณคลี่ ชุดนี้นับเป็นเจ้าคุณชั้นที่ 3

สมัยรัชกาลที่ 5 ทรงตั้งเจ้าจอมมารดาในรัชกาลที่ 4 เป็นเจ้าคุณ คือเจ้าคุณจอมมารดาสำลี เจ้าคุณจอมมารดาเปี่ยม ทรงตั้งเจ้าจอมมารดาในรัชกาลที่ 5 เป็น เจ้าคุณจอมมารดาแพ ทรงตั้งเจ้าจอมมารดาเอมในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว พระชนนีกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญเป็นเจ้าคุณจอมมารดาเอม

ครั้นถึงสมัยรัชกาลที่ 6 มีพระบรมราชโองการเลื่อนบรรดาศักดิ์เจ้าคุณจอมมารดาแพ ขึ้นเป็นเจ้าคุณพระประยูรวงศ์

เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ (เจ้าคุณจอมมารดาแพ ในรัชกาลที่ 5)

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่


ที่มาของข้อมูล :

นริศรานุวัดติวงศ์, สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยา. และสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ. สาส์นสมเด็จ. เล่ม 12. พระนคร: องค์การค้าของคุรุสภา, 2504.


เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 28 กรกฎาคม 2562