การถวาย “ต้นไม้เงิน ต้นไม้ทอง” ทำไมต้องเป็น “ต้นไม้” ?

ต้นไม้เงิน ต้นไม้ทอง เหลืองอร่าม — ต้นไม้ทอง จัดแสดง ณ ห้องเครื่องทองพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ เจ้าสามพระยา (ภาพโดย อุดมชัย สว่างแก้ว กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม)

ที่มา	ศิลปวัฒนธรรม ฉบับเมษายน 2527
ผู้เขียน	ไมเคิล ไรท์
เผยแพร่	วันเสาร์ที่ 23 ธันวาคม พ.ศ.2566

ประเพณีการถวาย ต้นไม้เงิน ต้นไม้ทอง ดูจะได้ประพฤติกันมาช้านานในอาเซียอาคเนย์

โดยเฉพาะในสยามซึ่งได้รับต้นไม้ (หรืออีกสำนวนหนึ่งเรียกว่า ดอกไม้) จากเขมร ลาว เชียงใหม่ และนครศรีธรรมราช เป็นการผูกความสัมพันธ์กันระหว่างประเทศ “น้อง” กับประเทศ “พี่” โดยประเทศน้องฝากเนื้อฝากตัวไว้กับประเทศพี่ ด้วยเครื่องบรรณาการดังกล่าว

ประเพณีนี้แปลกพอใช้ เพราะทางอินเดีย-ลังกา ไม่รู้จัก พระราชประเพณีสยาม โดยมากจะหาต้นตอได้ในพระเวทพระปุราณะ หรือพระไตรปิฎก แต่เรื่องประเทศราชถวายต้นไม้เห็นจะไม่มีเลย อยากทราบว่าทางพม่ารู้จักประเพณีนี้บ้างหรือเปล่า

อาจารย์คึกฤทธิ์ ปราโมช เคยอธิบายว่า ต้นไม้ที่ถวายนี้จะเรียงรายสองข้างพระราชบัลลังก์เหมือนป่าหิมวันต์รอบเชิงเขาไกรลาส ผมน้อมรับว่า การใช้ต้นไม้ฯ ปลายทางนี้น่าจะมีความหมายดังกล่าว แต่ที่ต้นไม้เหล่านี้ ในชั้นต้นต้องเป็นของประเทศราชถวาย ผมยังข้องใจอยู่เพราะ

1. ในการที่พระมหากษัตริย์สยามจะทำให้พระราชบัลลังก์ของท่านเป็นเขาไกรลาส ท่านหายักษ์แบก ครุฑ และเทพพนม มาเอง ดังนั้น เหตุใดท่านจึงต้องหาต้นไม้ที่จะทำเป็นป่าหิมวันต์มาจากประเทศราชเล่า

2. ต้นไม้เงิน ต้นไม้ทอง นี้ ดูจะไม่มีความหมายไปในทางถวายตัว หากว่าเจ้าประเทศราชถวายพระมงกุฎของท่านให้วางไว้แทบเชิงพระราชบัลลังก์ หรือหากถวายฉลองพระบาทเงินทองให้พระเจ้าพี่ทรงเหยียบ ก็จะมีความหมายในทางที่เราพอเข้าใจได้

แต่ ต้นไม้เงิน ต้นไม้ทอง ไม่เห็นเกี่ยว

ผมจึงยังสงสัยอยู่ในประเพณีการถวายต้นไม้นี้ ผมถึงบางอ้อ เมื่อคืนนี้เอง ผมอ่านหนังสือ History of Kingship in Ceylon โดย Tilak Hettiarachchy ในหน้า 21-26 ท่านอ้างตำนานมหาวงศ์ว่า กษัตริย์รุ่นแรกในลังกา (ตั้งแต่พระปรินิพพาน จนถึงรัชกาลพระเจ้าอโศก ในอินเดียราวพุทธศตวรรษที่ 4) ไม่มีพิธีราชาภิเษกอย่างสมบูรณ์ มีแต่พิธีกรรมง่าย ๆ คือ หลังจากพระเจ้าแผ่นดินเสด็จสวรรคตแล้ว เสนามาตย์จะยก “ยัฎฐํ” ให้กับผู้ที่เขาเห็นว่า สมควรจะครองแผ่นดิน

“ยัฎฐํ” นั้น แปลง่าย ๆ คือ ไม้เท้า ให้หรูหราหน่อยก็คือ พระคฑา เป็นสัญลักษณ์แห่งพระราชอำนาจ มีความหมายว่า พระเจ้าแผ่นดินมีอาญาสิทธิ์ ลงโทษคนในสังคมได้

หลังจากที่ได้ใช้พิธีกรรมง่าย ๆ นี้มาราวสามร้อยปี เข้าสมัยพระเจ้าอโศกครองราชย์ ในอินเดีย ตำนานมหาวงศ์ มีเรื่องแปลก ๆ ที่ ฟังเป็นเทพนิยายว่า พระเจ้าติสสะ ของลังกา ทรงพระกฤษฎาภินิหารยิ่งนักจนเกิดมี “เวณุยัฎฐํ” อันวิเศษ สามต้นขึ้นในลังกา เวณุยัฎฐํ นั้นแปลว่า กระบอก หรือกระบองไม้ไผ่ พระเจ้าติสสะเห็นสำคัญนัก แต่คณะทูตให้เอา “เวณุยัฎฐํ” สามกระบอกนี้ ไปถวายพระเจ้าอโศก ที่กรุงปาฏลีบุตร ในอินเดีย

พระเจ้าอโศก ทรงรับเครื่องบรรณาการด้วยความโสมนัส แล้วจัดเครื่องราชกกุธภัณฑ์ และพิธีกรเพื่อจะอภิเษกพระเจ้าติสสะให้เป็นพระมหากษัตริย์ ถูกต้องตามพระราชประเพณีอินเดีย เป็นองค์แรกในลังกา และพระเจ้าอโศกยกพระนาม “เทวานัมปิยะ” ของพระองค์ให้พระสหาย ท่านจึงทรงพระนามว่า “เทวานัมปิยาติสสราช” ต่อจากนั้นเป็นต้นมา

ต่อจากนี้ไป ผมจะขอตีความเอาเองนะครับ “เวณุยัฎฐํสามลํา” นั้น ผมเห็นว่าน่าจะหมายถึง พระคฑาสามอัน ที่เป็นสัญลักษณ์ของพระราชอำนาจเหนือ “ตรีสิงหละ” คือ กรุงอนุราชปุระ ในภาคเหนือ, มลยรัฎฐ แดนภูเขาในภาคกลาง และโรหณชนบท ในภาคใต้

ที่พระเจ้าติสสะถวายพระคฑาหรือไม้เท้าสามอันนี้ เป็นบรรณาการแด่พระเจ้าอโศก เท่ากับว่า ท่านยกลังกาทั้งเกาะเป็นเมืองขึ้นกับพระเจ้าอโศก และขอความคุ้มครองจากท่าน พระเจ้าอโศกจึงตอบสนองโดยให้เกียรติแก่พระเจ้าติสสะอย่างเต็มบริบูรณ์

ที่พระเจ้าติสสะต้องถวายตัวกับพระเจ้าอโศก เป็นเรื่องความสมดุลทางอำนาจการเมือง แดนทมิฬนั้นอยู่นอกราชอาณาจักรพระเจ้าอโศกก็จริงอยู่ แต่พระเจ้าอโศกท่านทรงมีพระหัตถ์หนัก เมื่อพระเจ้าติสสะฝากแผ่นดินไว้กับพระเจ้าอโศกแล้ว ทมิฬไม่กล้าคุกคาม

ทำไมพระคฑาสามอันของลังกา จึงกลายเป็น “ต้นไผ่วิเศษสามต้น” ในตำนานมหาวงศ์

ผมเข้าใจว่า ผู้ที่แต่งตำนานเมื่อประมาณพุทธศตวรรษ 1000 (พระราชอำนาจของพระเจ้าอโศกหมดไปนานแล้ว) ไม่อยากยอมรับว่า ลังกาด้อยอำนาจถึงต้องถวายแผ่นดินกับอินเดีย ท่านจึงแปลงพระคฑาให้เป็นไม้ไผ่วิเศษคล้ายเป็นเทพนิยายไป

แต่ท่านผู้แต่งตำนานเป็นพระภิกษุ ท่านจึงไม่โกหก เราจึงพอคลำหาความเท็จจริงได้จนถึงวันนี้

แล้วเรื่องนี้มันเกี่ยวกับการที่นครศรีธรรมราช ถวายต้นไม้เงิน ต้นไม้ทอง มายังกรุงศรีอยุธยาอย่างไรล่ะ

ผมว่าเกี่ยวกันอย่างตรงประเด็นเลยทีเดียว คือแต่เดิมนั้นประเทศราชจะถวาย “ยัฎฐํ” เป็นไม้เท้าเป็นกระบองอะไรซักอย่าง หมายถึง พระราชอำนาจ ต่อมาเป็นร้อยปีพันปีเข้าลืมความหมายเดิม เห็น “ไม้” เป็น “ต้นไม้” จึงปักลงไปในกระถาง ลงรักปิดทองติดใบไม้ดอกไม้ทองคำ จึงกลายเป็น ต้นไม้เงิน ต้นไม้ทอง ก็ถวายเข้ามายังกรุงศรีอยุธยาและกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น

หากว่าผมตีความถูก ก็เชิญท่านผู้อ่านที่สนใจประเพณีไทยมาช่วยกันค้นหาต้นตอต่าง ๆ ในลังกา

หากผมตีความผิดพลาดไปโปรดอย่าเอา “ยัฎฐํ” มาไล่ตีผมนะครับ

อ่านเพิ่มเติม :