เป็นที่ทราบกันโดยทั่วไปว่า “เมืองศรีเทพ” เป็นเมืองโบราณที่ตั้งอยู่ในแถบลุ่มแม่น้ำลพบุรี-ป่าสัก และมีพัฒนาการทางวัฒนธรรมที่ต่อเนื่องมายาวนาน นับตั้งแต่ชุมชนสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย หรือราว 2,000 ปีมาแล้ว

ต่อมาได้ขยายตัวและเจริญขึ้นโดยรับวัฒนธรรมจากภายนอก ซึ่งเข้าใจว่าได้รับจากบริเวณภาคกลางและภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยปัจจุบัน ซึ่งได้แก่วัฒนธรรมทวารวดีที่ได้รับอิทธิพลจากอินเดียผ่านมาอีกทอดหนึ่ง

โดยปรากฏหลักฐานประเภทอาคารสิ่งก่อสร้างจำนวนหลายแห่ง เช่น โบราณสถานเขาคลังใน เป็นต้น จนกระทั่งอิทธิพลเขมรโบราณได้แผ่เข้ามา เมืองนี้ก็ได้รับอิทธิพลและเจริญขึ้นด้วยเช่นกัน ดังปรากฏหลักฐานอาคารสิ่งก่อสร้างที่ยังคงเหลือให้เห็นในปัจจุบัน ได้แก่ โบราณสถานปรางค์ศรีเทพ และปรางค์สองพี่น้อง ซึ่งมีลักษณะการก่อสร้างเป็นปราสาทแบบเขมร โดยรวมระยะเวลาที่เมืองนี้เจริญขึ้นนั้น นับเป็นเวลาเกือบ 1,000 ปีทีเดียว

จากตำแหน่งของเมืองศรีเทพที่ตั้งอยู่บริเวณรอยต่อทางอารยธรรมของ 2 ภาค ได้แก่ ภาคกลางและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ จึงไม่น่าแปลกใจที่เมืองนี้ได้เจริญขึ้นพร้อมกับความหลากหลายทางวัฒนธรรม ซึ่งอาจเป็นไปได้ว่ามีการส่งผ่านองค์ความรู้ทั้งทางตรงและทางอ้อมจากอารยธรรมต้นกำเนิด จนกระทั่งได้ผสมผสานและมีรูปแบบที่ลงตัวเป็นของตนเองสืบเนื่องมาจนล่มสลายไปในที่สุด

อย่างไรก็ตาม โบราณสถานหลักทั้ง 3 แห่ง ที่กล่าวถึง ล้วนตั้งอยู่ภายในเขตเมืองโบราณแบบวัฒนธรรมทวารวดีที่มีคูน้ำและคันดินล้อมรอบ แต่ไม่เพียงเท่านั้น ยังมีร่องรอยหลักฐานของโบราณสถานขนาดใหญ่ที่ถูกทิ้งร้างตั้งอยู่นอกเมืองอีกจำนวนหลายแห่ง ที่มีขนาดใหญ่และสำคัญที่สุดเห็นจะเป็น “โบราณสถานเขาคลังนอก”

ในปีงบประมาณ พ.ศ. 2551 กรมศิลปากร โดยอุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ ได้ดำเนินโครงการอนุรักษ์และพัฒนาโบราณสถานเขาคลังนอก ซึ่งเป็นการดำเนินงานศึกษาด้านวิชาการโบราณคดีทั้งหมด (เริ่มโครงการเมื่อเดือนมีนาคม พ.ศ. 2551) รวมไปถึงการออกแบบเพื่อการบูรณะในปีงบประมาณถัดไป

ปัจจุบันโบราณสถานเขาคลังนอก มีที่ตั้งอยู่ในเขต หมู่ที่ 11 บ้านสระปรือ ตำบลศรีเทพ อำเภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ์ อยู่ทางด้านทิศเหนือของเมืองโบราณศรีเทพ ห่างออกไปราว 2 กิโลเมตร ที่มาของชื่อเขาคลังนอกนั้น เป็นชื่อที่ชาวบ้านเรียกกันมาแต่เดิม เพราะเหตุว่ามีรูปร่างลักษณะคล้ายภูเขาสูงใหญ่ และเชื่อกันว่าน่าจะมีทรัพย์สมบัติและอาวุธเก็บรักษาอยู่ภายใน ประกอบกับในเขตเมืองโบราณศรีเทพ มีโบราณสถานที่มีลักษณะคล้ายภูเขาที่เรียกว่า “เขาคลังใน” จึงได้เรียกโบราณสถานที่มีลักษณะคล้ายภูเขาที่ตั้งตระหง่านอยู่นอกเมืองแห่งนี้ว่า “เขาคลังนอก”Ž

สภาพก่อนการดำเนินงานทางโบราณคดีนั้น พบว่ามีลักษณะเป็นเนินทรงกลมคล้ายภูเขาขนาดใหญ่มีต้นไม้ขึ้นหนาทึบ มีเศษอิฐและศิลาแลงกระจายตัวอยู่ทั่วทั้งบริเวณ บริเวณด้านบนเนินปรากฏหลุมลักลอบขุดขนาดใหญ่ ลักษณะเป็นโพรงลึกลงไป ทำให้เห็นโครงสร้างภายในที่ก่อด้วยอิฐอย่างชัดเจน โดยสันนิษฐานว่าอาจเป็นเจดีย์ก่ออิฐขนาดใหญ่ที่ตั้งอยู่บนฐานศิลาแลง

จากการดำเนินงานที่ผ่านมาระยะเวลาประมาณ 2 เดือนนั้น ได้ทำงานเฉพาะด้านทิศตะวันออกและทิศเหนือ พบว่าผังของอาคารน่าจะมีรูปทรงสี่เหลี่ยมจัตุรัส ที่มีการยกเก็จหรือเพิ่มมุมตามระเบียบแบบแผนของอาคารแบบทวารวดี ฐานมีขนาดเฉลี่ย กว้างด้านละประมาณ 64 เมตร ความสูงจากฐานถึงยอด ประมาณ 20 เมตร โดยใช้ศิลาแลงก่อสูงขึ้นไปจนมีขนาดใหญ่โต แบ่งเป็น 2 ชั้นหลักๆ โดยแต่ละชั้นสูงประมาณ 5 เมตร

มีการประดับตกแต่งโดยการก่อเป็นซุ้มคล้ายอาคารจำลองหลายขนาดที่มีเสาประดับ วางซ้อนลดหลั่นกันขึ้นไปโดยรอบ แต่ไม่พบร่องรอยการฉาบปูนและปูนปั้นประดับเหมือนที่โบราณสถานเขาคลังใน บางจุดยังคงมีลักษณะคล้ายรูปแบบศิลปกรรมของอินเดียอย่างชัดเจน คือ การก่อซุ้มลักษณะโค้งแบบกุฑุŽ ที่พบมากในสถาปัตยกรรมแบบอินเดีย รวมทั้งยังพบชิ้นส่วนยอดของสถูปขนาดเล็กที่ใช้ประดับอาคารอีกด้วย และอาจมีบันไดทางขึ้นสู่ด้านบนทั้ง 4 ด้าน แต่ละด้านมีซุ้มประตูตั้งอยู่ด้านบน เพื่อผ่านเข้าไปยังลานประทักษิณเพื่อประกอบศาสนพิธีที่ล้อมรอบด้วยกำแพงแก้ว

บนฐานเขียงด้านทิศตะวันออก ยังปรากฏร่องรอยของหลุมเสาไม้จำนวน 4 หลุม แต่ไม่พบร่องรอยของกระเบื้องมุงหลังคาดินเผา นอกจากนี้ยังพบร่องรอยการก่อศิลาแลงทับซ้อนอยู่บนชั้นพังทลาย แสดงถึงการเข้ามาใช้พื้นที่ประกอบศาสนพิธีด้านบนในสมัยหลังอีกด้วย องค์สถูปด้านบนก่อด้วยอิฐแบบทวารวดีที่มีร่องรอยของแกลบข้าวผสมอยู่ในเนื้ออิฐ ลักษณะสถูปประกอบด้วยฐานเขียงที่ซ้อนกันตั้งอยู่บนฐานศิลาแลง เหนือขึ้นไปพบว่ามีร่องรอยการก่อลดชั้นและยกเก็จที่มุม ซึ่งอาจมีองค์สถูปทรงกลมตั้งอยู่ด้านบน แต่ปัจจุบันพังทลายไปมากแล้ว

ศ.ดร. ผาสุข อินทราวุธ แห่งภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ได้ให้ความเห็นว่า เขาคลังนอกมีลักษณะเป็นมหาสถูป ซึ่งมีความสำคัญตั้งอยู่นอกตัวเมืองโบราณ รับคติการสร้างจากพุทธศาสนามหายานที่นิยมสร้างอาคารบนฐานสูง รูปแบบผังมณฑลจักรวาล และมีความสัมพันธ์กับเขาถมอรัตน์ ที่ตั้งอยู่ห่างจากเมืองศรีเทพไปทางทิศตะวันตก เป็นระยะเกือบ 20 กิโลเมตร โดยมีภาพสลักเกี่ยวกับพุทธศาสนามหายานอยู่ภายในถ้ำบนยอดเขา และน่าจะมีอายุร่วมสมัยกัน

จุดเด่นของโบราณสถานแห่งนี้ อยู่ที่หลักฐานที่ปรากฏอยู่บริเวณฐานอาคาร ซึ่งยังคงสภาพค่อนข้างสมบูรณ์อยู่มาก มีความอ่อนช้อยแต่ซ่อนความแข็งแกร่งแฝงไว้ และมีกลิ่นอายแบบอินเดียผสมผสานอยู่มาก กล่าวได้ว่าในประเทศไทยยังไม่เคยพบโบราณสถานในสมัยเดียวกัน ที่ยังคงสภาพและมีขนาดใหญ่มากเท่านี้มาก่อน สะท้อนคุณค่าทางรูปแบบศิลปกรรมอย่างชัดเจน

กล่าวโดยสรุปว่า โบราณสถานเขาคลังนอกมีลักษณะทางสถาปัตยกรรมเป็นสถูปที่ตั้งอยู่บนฐานขนาดใหญ่ มีการใช้พื้นที่ประกอบศาสนพิธีอยู่ด้านบน มีรูปแบบศิลปกรรมที่ได้รับอิทธิพลจากอินเดียอย่างชัดเจน อายุสมัยน่าจะอยู่ในช่วงราว 1,200-1,300 ปีมาแล้ว หรือในช่วงวัฒนธรรมทวารวดี และมีความสัมพันธ์เกี่ยวเนื่องกับชุมชนที่เจริญขึ้นที่เมืองโบราณศรีเทพและเขาถมอรัตน์อย่างใกล้ชิดเช่นกัน

ผู้ที่มาเยี่ยมชมมักถามว่าได้พบมานานแล้วหรือยัง ซึ่งความจริงแล้วกรมศิลปากรได้สำรวจและขึ้นทะเบียนโบราณสถานเขาคลังนอก และได้ประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 80 ตอนที่ 29 วันที่ 26 มีนาคม 2506 น. 859 โดยขึ้นทะเบียนดังนี้ คลังนอกเมืองศรีเทพ บ้านหนองปรือ อำเภอวิเชียรบุรี จังหวัดเพชรบูรณ์ พร้อมทั้งเขตที่ดิน รวมเนื้อที่ประมาณ 14 ไร่ 1 งาน ทั้งนี้ได้ขึ้นทะเบียนพร้อมๆ กับตัวเมืองศรีเทพและปรางค์นอก (ปรางค์ฤาษี) จะเห็นว่าโบราณสถานแห่งนี้ได้ประกาศขึ้นทะเบียนมาเป็นเวลา 45 ปีแล้ว กว่าที่จะได้มีโอกาสเผยโฉมให้เราได้เห็นความงดงามกันในปัจจุบัน

หมายเหตุ : อย่างไรก็ตาม การดำเนินงานเพียงระยะ 2 เดือนเศษที่ผ่านมา (พ.ศ. 2551) อาจให้คำตอบทางวิชาการได้ไม่มากนัก ทุกสิ่งเป็นเพียงข้อสันนิษฐานเบื้องต้น อีกทั้งบริเวณโดยรอบยังคงปรากฏร่องรอยของซากอาคารที่เป็นองค์ประกอบของโบราณสถานอีกเป็นจำนวนมาก ทั้งที่ยังหลงเหลือร่องรอยและถูกลักลอบขุดทำลายไปแล้ว จึงจำเป็นต้องอาศัยเวลาในการศึกษาให้ครบถ้วนเสียก่อน ถึงจะคลี่คลายปมปัญหาทางวิชาการต่างๆ เกี่ยวกับโบราณสถานแห่งนี้รวมถึงเรื่องราวของเมืองศรีเทพที่ยังคลุมเครืออยู่ต่อไปได้

---

เอกสารอ้างอิง

กรมศิลปากร. อุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ. กรุงเทพฯ : บริษัทรุ่งศิลป์การพิมพ์ (1977) จำกัด, 2550.

เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 27 กุมภาพันธ์ 2562