“ตึกถาวรวัตถุ” หรือที่รู้จักกันทั่วไปว่า “ตึกแดง” ของหอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร ตั้งอยู่ริมท้องสนามหลวง ถนนหน้าพระธาตุ กรุงเทพฯ อาคารแห่งนี้เกิดขึ้นจากพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 เพื่อใช้ในงานออกพระเมรุของสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ (สวรรคต 4 ม.ค. 2437)

ที่มา “ตึกถาวรวัตถุ”

งานก่อสร้าง “พระเมรุมาศ” สมเด็จฯ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ รัชกาลที่ 5 ทรงมีพระราชปรารภว่า ตามประเพณีการทำ “พระเมรุใหญ่” เดิมนั้น เป็นการสิ้นเปลืองพระราชทรัพย์ในสิ่งไม่คงทนถาวร เพราะทำสำหรับใช้เพียงครั้งเดียว เมื่อเสร็จแล้วก็รื้อทิ้งไม่มีประโยชน์ ดังมีรับสั่งว่า

“…เปนการเปลืองพระราชทรัพย์ไปในสิ่งซึ่งมิได้ถาวร แลมิได้เปนประโยชน์สืบเนื่องไปนาน เปนการลำบากแก่คนเปนอันมาก แลได้ประโยชน์ชั่วสมัยหนึ่งแล้วก็อันตรธานไป…”

การสร้างพระเมรุมาศครั้งนี้ จึงมีพระราชประสงค์ให้เป็นอาคารอย่างถาวร หลังเสร็จงานออกพระเมรุแล้ว จะยกให้เป็นวิทยาทานสำหรับการเล่าเรียนของพระภิกษุสามเณร เรียกว่า “สังฆิกเสนาสน์ราชวิทยาลัย” และหากมีงานพระศพซึ่งต้องสร้างพระเมรุใหญ่ในท้องสนามหลวง ก็จะได้ใช้ตึกของวิทยาลัยนี้เป็นตั้งพระศพ

งานออกแบบก่อสร้าง

ตึกถาวรวัตถุ หรือตึกแดงนั้น โปรดฯ ให้ สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ เป็นผู้ออกแบบ หลังจากทรงวางศิลาฤกษ์ได้ 4 ปีเศษ ในเดือนมกราคม 2443 รัชกาลที่ 5 ทรงมีพระราชกำหนดให้มีการพระราชทานเพลิงพระบรมศพ สมเด็จฯ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ แต่งานก่อสร้างแล้วเสร็จไม่ทัน จึงโปรดให้จัดที่พระอุโบสถเดิมของวัดบวรสุทธาวาส ในพระราชวังบวรสถานมงคล ส่วนงานก่อสร้างก็ค้างเลยจนสิ้นรัชกาล

ถึงรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 มีพระราชประสงค์จะทรงบูรณะอาคารซึ่งรัชกาลที่ 5 ทรงสถาปนาค้างไว้ให้สำเร็จ ตึกแดงที่สร้างเสร็จในรัชกาลที่ 6 ก็ถูกเปลี่ยนหน้าที่ไปเป็น “หอพระสมุดสำหรับพระนคร”

เมื่อพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 ทรงขึ้นครองราชย์ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานหนังสือและตู้หนังสือส่วนพระองค์ของรัชกาลที่ 6 แก่หอพระสมุดฯ แต่ปริมาณหนังสือมีมาก ที่จัดเก็บไม่เพียงพอ จึงโปรดฯ ให้แยกหอพระสมุดฯ ออกเป็น 2 หอ คือ

หอพระสมุดวชิรญาณ พระราชทานพระที่นั่งศิวโมกขพิมานในพระราชวังบวรสถานมงคล (ปัจจุบัน คือพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ) และ หอพระสมุดวชิราวุธ โปรดฯ ให้ใช้ตึกแดง กระทั่งปี 2469 โปรดเกล้าฯ ประกาศตั้ง “ราชบัณฑิตยสภา” จึงพระราชทานสถานที่ด้านเหนือของหอพระสมุดวชิราวุธให้เป็นที่ทำการ

ปี 2476 หอพระสมุดสำหรับพระนคร เปลี่ยนชื่อเป็น “หอสมุดแห่งชาติ” และในปี 2508 มีการสร้างที่ทำการใหม่ที่ท่าวาสุกรี และย้ายไปในปี 2509 ส่วนตึกแดงในปี 2540 ทำเป็นอนุสรณ์ในวโรกาสที่รัชกาลที่ 5 เสด็จประพาสยุโรปครบ 1 ศตวรรษ จึงจัดเป็น “หอพระสมุดจุลจอมเกล้า” เพื่อเฉลิมพระเกียรติ

อ่านเพิ่มเติม :

• สถาปัตยกรรมแบบทวารวดี คือ “สถูป” หรือ “ปราสาท” กันแน่? 
• ความสับสน ในงานสถาปัตยกรรมไทย

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่

อ้างอิง :

พลตรี ม.ร.ว. ศุภวัฒย์ เกษมศรี, นางสาวรัชนี ทรัพย์วิจิตร. หนึ่งศตวรรษตึกถาวรวัตถุ, ศูนย์นราธิปเพื่อการวิจัยสังคมศาสตร์ จัดพิมพ์ครั้งที่ 1 พ.ศ. 2540

สมคิด จิระทัศนกุล. งานออกแบบสถาปัตยกรรมไทย ฝีพระหัตถ์ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์, สมาคมสถาปนิกสยาม ในพระบรมราชูปถัมภ์ จัดพิมพ์ พ.ศ. 2563.

เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 25 เมษายน 2568