เมืองพระรถ เมืองโบราณสมัยทวารวดี ที่ได้ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานแห่งแรกของชลบุรี

หลายคนอาจรู้จักจังหวัดชลบุรีในฐานะเมืองท่องเที่ยวหรือเมืองอุตสาหกรรม แต่จะมีใครบ้างที่ทราบว่าชลบุรีก็มีเมืองโบราณสมัยทวารวดี ยุคเดียวกับเมืองศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ์ นั่นคือ “เมืองพระรถ”

เมืองพระรถ ตั้งอยู่ที่ตำบลหน้าพระธาตุ อำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี กรมศิลปากรขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานแห่งชาติ ตามประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 52 ตอนที่ 75 ลงวันที่ 8 มีนาคม พ.ศ. 2478

เมืองพระรถเป็นเมืองโบราณขนาดใหญ่ อยู่ห่างจากตัวเมืองชลบุรีประมาณ 28 กิโลเมตร ปัจจุบันถนนฉะเชิงเทรา-พนัสนิคม ตัดทับส่วนหนึ่งของกำแพงและคูเมืองทางด้านตะวันออก 

มีการกล่าวถึงเมืองพระรถเป็นครั้งแรก เมื่อ พ.ศ. 2474 ปรากฏหลักฐานคือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนชัยนาถนเรนทร กราบทูลต่อ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ความว่า “พบพระพุทธรูปองค์หนึ่งเป็นของชาวบ้านเมืองพนัสพบในบริเวณเมืองพระรถ” 

นักโบราณคดีเชื่อว่าเมืองนี้อยู่ในสมัยทวารวดี (อายุราวพุทธศตวรรษที่ 12-16) และเจริญสืบเนื่องมาจนถึงสมัยลพบุรี (พุทธศตวรรษที่ 17-18) โดยเป็นแหล่งค้าขายสำคัญให้กับเมืองต่าง ๆ ซึ่งร่องรอยทางกายภาพและโบราณวัตถุที่พบในเมืองพระรถ ได้แก่

โบราณสถาน มี 2 ประเภท คือ ร่องรอยของผังเมืองและศาสนสถาน ผังเมืองที่เหลือร่องรอยให้เห็นเป็นผังเมืองรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า มีกำแพงเมืองเป็นคันดิน 2 ชั้น ส่วนศาสนสถานที่พบคือ เนินพระธาตุ เป็นเนินพระสถูปรูปสี่เหลี่ยมก่อด้วยอิฐขนาดใหญ่ มีฐานสถูปแบบทวารวดี ปัจจุบันกรมศิลปากรได้ขุดแต่งไว้ ส่วนตอนบนได้ก่อพระเจดีย์คร่อมทับไว้ เป็นศาสนสถานที่ผู้คนละแวกนี้เคารพบูชา 

โบราณวัตถุ มีการพบวัตถุโบราณมากมาย เช่น เครื่องปั้นดินเผา เศษเปลือกหอยแครง (คล้ายกับที่พบในโคกพนมดี อำเภอพนัสนิคม) ชิ้นส่วนพระนารายณ์สวมหมวกแขก พระพุทธรูปแบบทวารวดี หินบดยา กังสดาล (ระฆังวงเดือนทำด้วยโลหะหล่อสัมฤทธิ์)

อีกหนึ่งโบราณวัตถุชิ้นสำคัญที่ค้นพบ คือ พระพุทธปางประทับยืนเหนือตัวพนัสบดี (พนัสบดี เป็นส่วนผสมของสัตว์ 3 ชนิด ครุฑ โค หงษ์ ซึ่งเป็นตัวแทนของสามเทพ คือ พระนารายณ์ พระศิวะ พระพรหม) พระพุทธรูปองค์นี้ ชาวบ้านเรียกกันว่า พระพนัสบดี ที่ต่อมาเป็นสัญลักษณ์ของอำเภอพนัสนิคม

นอกจากโบราณสถานและโบราณวัตถุที่กล่าวมาแล้ว เมืองพระรถยังมีอีกสิ่งหนึ่งที่อยู่คู่กับเมืองมาช้านาน อย่างตำนานมุขปาฐะเรื่อง พระรถ-เมรี 

เชื่อกันว่า เมืองพระรถคือเมืองของพระรถสิทธิ์ (บิดาของพระรถเสน) และมีสถานที่มากมายที่สันนิษฐานว่าเกี่ยวข้องกับตำนาน ทั้งถ้ำนางสิบสอง หมอนนางสิบสอง รางหญ้าม้าพระรถ สระสี่เหลี่ยม ที่อยู่อำเภอพนัสนิคม และยังเชื่อมกับเมืองโบราณพญาเร่ ที่ว่ากันว่าเป็นเมืองของนางยักษ์สันธมาร เพราะตั้งอยู่กลางป่าเขาตามท้องเรื่อง 

เมืองพระรถเป็นเมืองโบราณสำคัญแห่งหนึ่งของจังหวัดชลบุรี แสดงให้เห็นถึงความรุ่งเรืองมาตั้งแต่อดีต แม้จะถูกทิ้งร้างไปในช่วงเวลาหนึ่ง แต่ปัจจุบัน เมืองพระรถได้กลายเป็นอีกแหล่งท่องเที่ยวสำคัญที่ใครชื่นชอบประวัติศาสตร์หรือตำนานต่าง ๆ มักไม่พลาดแวะเวียนไปเยี่ยมชม 

อ่านเพิ่มเติม : 

• เวียงกุมกาม : เมืองโบราณใต้ตะกอนทราย
• ก่อนกรุงศรีอยุธยา มีเมืองโบราณที่ทุ่งพญาเมือง อำเภอสามโคก ปทุมธานี
• สตรีลึกลับกับเครื่องประดับนับแสนชิ้น! ใครคือ “เจ้าแม่แห่งโคกพนมดี” ?

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่

อ้างอิง : 

ตำนานพระรถเมรี อำเภอพนัสนิคม

ราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 52 ตอนที่ 75 ลงวันที่ 8 มีนาคม พ.ศ. 2478

มหาบัณฑิต, มหาวิทยาลัยศิลปากร]. คลังปัญญามหาวิทยาลัยศิลปากร. ออนไลน์

คณะกรรมการฝ่ายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุ (2544). สารานุกรม วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร์ เอกลักษณ์และภูมิปัญญา จังหวัดชลบุรี, กรมศิลปากร (พิมพ์ครั้งที่ 1) : กรุงเทพมหานคร

อำไพ สุลักษณานนท์. (2530). การศึกษาเมืองพระรถ อำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี จากหลักฐานโบราณวัตถุสถานและชั้นดินทางโบราณคดี [วิทยานิพนธ์ปริญญา

เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 18 กุมภาพันธ์ 2568