| ผู้เขียน | กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม |
|---|---|
| เผยแพร่ |
โซเมียคืออะไร? สำรวจหัวใจหลักวรรณกรรมวิชาการของ นิธิ เอียวศรีวงศ์
โซเมีย (Zomia) เป็นคำที่ วิลเลม ฟาน สเคนเดิล (Willem van Schendel) ผู้เชี่ยวชาญด้านเอเชียศึกษาแห่งมหาวิทยาลัยอัมสเตอร์ดัม เป็นผู้ริเริ่มการใช้ สำหรับเรียก “ที่สูงแห่งเอเชีย” มาจากคำ Zomi ในภาษาทิเบต-พม่า แปลว่า ประชากรบนที่สูง
โซเมียหรือที่สูงแห่งเอเชีย เป็นอาณาบริเวณอันกว้างใหญ่ที่ทอดยาวตั้งแต่ตอนใต้ของแม่น้ำแยงซีในจีน ลากไปทางตะวันตกถึงที่ราบสูงทิเบต เทือกเขาหิมาลัย และลงใต้สู่เทือกเขาทางตะวันตกของเวียดนาม ลาว และตอนเหนือของไทยกับพม่า เป็นพื้นที่มากกว่า 2.5 ล้านตารางกิโลเมตร ซึ่งอยู่ในระดับความสูงตั้งแต่ 300 เมตรเหนือน้ำทะเล
ศาสตราจารย์ นิธิ เอียวศรีวงศ์ ผู้ล่วงลับ คือนักวิชาการไทยที่ศึกษาเรื่องโซเมียอย่างจริงจัง ร่วมกับการอธิบายถึงกลุ่มชนไท-ไต บรรพชนสาขาหนึ่งของคนไทย ซึ่งเป็นประชากรกลุ่มสำคัญของโซเมีย ดังที่กล่าวไว้ในหนังสือ รวมข้อมูลวรรณกรรมวิชาการ โซเมีย, ไท-ไต ใน “นิธิ เอียวศรีวงศ์” (มติชน : 2568) ความว่า
“ถ้าไม่นับไทยสยามในภาคกลางและคาบสมุทรมลายูแล้ว กลุ่มคนที่ในภายหลังเรียกตนเองว่า ไทหรือไตล้วนอยู่บนโซเมีย”
นิธิ ชี้ว่า คนไตยวน ไตลื้อ ไตเขิน ไตโหลง ไตแข่ ไตอะหม ไทดำ ไทขาว ไทแดง ตลอดไปถึงไทลาย คนญัย ไทที่ถูกเรียกว่าโท้หรือโถ่/ถู่ ที่อยู่ในตอนเหนือของเวียดนาม และบางส่วนของกวางสี จ้วง รวมถึงคนไท-ไตอีกมากที่อยู่ปะปนกับคนกลุ่มชาติพันธุ์อื่นในหลายชุมชนทางตอนใต้ของจีน ล้วนมีชีวิตอยู่บนโซเมีย
“แม้แต่รัฐสุโขทัยก็ตั้งอยู่ชายขอบของโซเมีย เทวดาพระขพุงซึ่งเป็นที่นับถือของชนชั้นปกครองก็อยู่บนเขาสูงอันตั้งอยู่ส่วนปลายของโซเมีย รัฐที่ใช้ภาษาไทยในที่ราบสูงอีสานล้วนตั้งอยู่บนส่วนหนึ่งของโซเมีย เพราะที่จริงแล้วที่ราบสูงอีสานเป็นที่ราบผืนใหญ่ซึ่งตั้งอยู่ส่วนปลาย ๆ ของโซเมีย…”
นอกจากที่ราบขนาดใหญ่อย่างภาคอีสานแล้ว ตอนในของโซเมียยังมีที่ราบหุบเขากระจายอยู่ทั่วไป ทั้งขนาดใหญ่และเล็ก เป็นที่ตั้งของชุมชนเมืองที่ตลอดประวัติศาสตร์อาจเป็นส่วนหนึ่งของรัฐใหญ่ บ้างเป็นรัฐอิสระ หรือแม้จะเป็นส่วนหนึ่งของรัฐใหญ่ในทางทฤษฎี แต่ทางปฏิบัติยังมีอิสระในการปกครองและดำเนินนโยบายกับเพื่อนบ้านด้วยตนเอง
ในอดีต กลุ่มชนไท-ไต บนโซเมียต่างจากประชากรกลุ่มอื่น ๆ ตรงที่ไม่ได้ทำมาหากินบนที่สูง พวกเขาจับจองพื้นที่ตามหุบเขาเพื่อทำนาดำ นวัตกรรมการเกษตรที่สร้างอำนาจทางเศรษฐกิจอันเข้มแข็ง และสถาปนาการเครือข่ายทางการเมืองระดับสูงกว่าชุมชนทั่ว ๆ ไป นั่นคือ “เมือง”
นอกจากนี้ การสร้างระบบชลประทานเพื่อกระจายน้ำเปิดที่นาทั่วหุบเขาของคนไท-ไต ยังต้องใช้แรงงานจำนวนมาก พวกเขาจึงสถาปนาอำนาจทางการเมืองเหนือคนบนที่สูงซึ่งอยู่มาก่อน ดังจะเห็นว่า ตำนานไท-ไต มักเล่าว่ากษัตริย์จะส่งลูก ๆ ไปตั้งเมืองใหม่ และได้คนพื้นเมืองมาเป็นแรงงาน ไม่ว่าจะในรูปแบบของการตีข่า (ทาส) เป็นข้าในอุปถัมภ์ (ไพร่) หรือการสมรส (เขย-สะใภ้) ฯลฯ
เป็นการเคลื่อนย้ายแบบ “จัดตั้ง” ไม่ใช่ลักษณะของการหอบเสื่อผืนหมอนใบไปเที่ยวหาที่ทำกิน
เมืองตามที่ราบหุบเขาจึงมีประชากรหนาแน่น และกลืนคนต่างถิ่นเข้ามาอยู่ในชาติพันธุ์เดียวกัน จนกลายเป็นศูนย์กลางการแลกเปลี่ยนสินค้า
แต่เดิมเรื่องราวเกี่ยวกับที่สูงแห่งเอเชียมีชื่อเสียงขึ้นจากงานศึกษาของ เจมส์ ซี. สก็อตต์ (James C. Scott) ในเรื่อง “ศิลปะของการไม่ถูกปกครอง” เล่าถึงคนบนที่สูงผู้ไม่ต้องการเป็นส่วนหนึ่งของรัฐ (ของคนในที่ลุ่ม) และเรียกพื้นที่ของประชากรกลุ่มนี้ว่า Zomia แต่นิธิเห็นว่า เราไม่อาจแยกคนบนโซเมียออกจากกันด้วยระดับความสูง เพราะไม่ว่าคนบนที่สูงหรือคนตามหุบเขา-ที่ลุ่ม ล้วนมีความสัมพันธ์และต้องพึ่งพาอาศัยกันตลอดประวัติศาสตร์ ดังที่กล่าวว่า
“พวกที่จีนเรียกว่าเยว่ รวมทั้งพวกไท-ไต ต่างเป็นประชากรบนที่สูงหรือโซเมียนี้ (เราเป็นชาวเขาอีกประเภทหนึ่งเกือบตลอดประวัติศาสตร์ของเรา)
รัฐที่ตั้งอยู่ใต้พื้นที่สูงตั้งแต่สุโขทัยลงไปถึงนครศรีธรรมราชล้วนตั้งอยู่ในภูมิประเทศที่แปลกปลอมสำหรับคนไท-ไต หากไม่มี ‘ครู’ อันได้แก่ แขก มอญ เขมร มลายู พม่า จีน ฯลฯ พวกไท-ไตไม่น่าจะมีอำนาจขึ้นมาในดินแดนอันเป็นที่ราบตรงนี้ได้เลย ถึงมีก็ไม่น่าจะรักษาต่อมาได้เป็นเวลานาน ๆ”
ดังนั้น การศึกษาเรื่องโซเมียจึงสำคัญและจำเป็นต่อการขยายความเข้าใจต่อประวัติศาสตร์ไทย ไม่ยิ่งหย่อนไปกว่าประวัติศาสตร์ราชธานีหรือรัฐจารีตอำนาจรวมศูนย์ในดินแดนไทยครั้งอดีต
อ่านเพิ่มเติม :
- เบียร์ : นิธิ เอียวศรีวงศ์ (ตอนที่1)
- สุวรรณภูมิ แผ่นดินใหญ่อุษาคเนย์ ชุมทางการค้า ไม่อาณาจักร
- “ข่า” ชาติพันธุ์ชายขอบกับการต่อต้านอำนาจลาวและสยามผ่านขบวนการ “ข่าเจือง”
อ้างอิง :
นิธิ เอียวศรีวงศ์, สุจิตต์ วงศ์เทศ บรรณาธิการ. (2568). รวมข้อมูลวรรณกรรมวิชาการ โซเมีย, ไท-ไต ใน “นิธิ เอียวศรีวงศ์”. กรุงเทพฯ : มติชน.
เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 11 กุมภาพันธ์ 2568
