“ไชยสถาน” ชื่อเดิมเมืองชัยนาท สมัยอยุธยาตอนต้น

เขื่อนเจ้าพระยา จังหวัดชัยนาท สร้างกั้น แม่น้ำเจ้าพระยา ชาวบ้าน พาย เรือ กรุงไชยสถาน
เขื่อนเจ้าพระยาทอดขวางแม่น้ำเจ้าพระยาที่จังหวัดชัยนาท มีสะพานเชื่อมพื้นที่สองฝั่งแม่น้ำ และประตูน้ำติดกับเขื่อนเพื่อให้เรือล่องผ่านเขื่อนไปมาได้ ภาพถ่ายเมื่อเขื่อนเปิดใช้งาน พ.ศ. 2500 (ภาพจาก “ประวัติศาสตร์ชัยนาท”)

“ชัยนาท” เป็นหนึ่งจังหวัดของไทยในภาคกลาง ที่มีประวัติศาสตร์มากมายไม่แพ้เมืองอื่น ๆ มีการวิเคราะห์ทางการศึกษาประวัติศาสตร์ว่า ชัยนาท อาจมีชื่อเดิมก่อนหน้าคือ “กรุงไชยสถาน” หรือ “ไชยสถาน” ในสมัยอยุธยาตอนต้น ต่อมาผู้คนเรียกขานว่า “ชัยนาท”

เขื่อนเจ้าพระยาทอดขวางแม่น้ำเจ้าพระยาที่จังหวัดชัยนาท มีสะพานเชื่อมพื้นที่สองฝั่งแม่น้ำ และประตูน้ำติดกับเขื่อนเพื่อให้เรือล่องผ่านเขื่อนไปมาได้ ภาพถ่ายเมื่อเขื่อนเปิดใช้งาน พ.ศ. 2500 (ภาพจาก “ประวัติศาสตร์ชัยนาท”)

หนังสือประวัติศาสตร์ชัยนาท ที่จัดทำขึ้นโดยกองศิลปวัฒนธรรม ได้เสนอข้อสันนิษฐานไว้ในบทความ “‘ไชยสถาน’ ชื่อเดิมเมืองชัยนาท” ว่า ชัยนาทอาจจะมีชื่อก่อนหน้าคือไชยสถาน ดังนี้…

“เนื่องจากข้อความในบรรทัดที่ 5-6 ของจารึกวัดส่องคบ 1 ได้กล่าวถึง ขุนเพชญผู้เป็นเจ้าเมืองได้ประดิษฐานพระศรีรัตนธาตุแห่งกรุงไชยสถาน ดังนั้น ผู้เขียนจึงขอเสนอว่า เมืองชัยนาทในสมัยอยุธยาตอนต้นมีชื่อว่า ‘ไชยสถาน’ ทั้งนี้เพราะ

1. จารึกแผ่นนี้ค้นพบในเจดีย์ที่วัดส่องคบ บริเวณเมืองชัยนาท ครั้งกรุงเก่า

2. จารึกวัดส่องคบ 1 ได้กล่าวถึง ญาติขุนเพชญสาร ที่ร่วมอนุโมทนาบุญ ส่วนจารึกเถรศรีเทพคิริมานนท์ 1, 2 แม้จะกล่าวถึงเจ้าเมืองโดยที่ไม่ระบุนาม แต่ก็ปรากฏชื่อญาติของขุนเพชญสารในจารึกทั้ง 2 แผ่น อีกทั้งจารึกก็พบที่วัดส่องคบด้วยเช่นกัน จึงเป็นการชี้ให้เห็นว่าอย่างน้อยขุนเพชญสารและครอบครัวของท่านน่าจะอยู่บริเวณเมืองแห่งนี้”

ในหนังสือยังเล่าต่อว่า ชื่อเมืองไชยสถานนี้ น่าจะใช้สืบต่อกันมาจนถึงราวปลายพุทธศตวรรษที่ 20 จนถึงกลางแผ่นดินสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ที่เชื่อว่าเป็นเช่นนี้เพราะในลิลิตยวนพ่ายกล่าวถึงตอนที่พระเจ้าติโลกราชยกทัพมายึดเมืองพิษณุโลก ยังคงเรียกเมืองพิษณุโลกว่าชัยนาท (แต่ก่อนบริเวณพิษณุโลก เรียกว่าชัยนาท ก่อนจะเปลี่ยนชื่อมาเป็นพิษณุโลก ส่วนชัยนาทปัจจุบันคือบริเวณที่เรียกว่าไชยสถาน)

วัดพระศรีรัตนมหาธาตุริมแม่น้ำน่านช่วงกลางเมืองพิษณุโลก ภาพถ่ายสมัยรัชกาลที่ 5 (ภาพจากสำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ)
วัดพระศรีรัตนมหาธาตุริมแม่น้ำน่านช่วงกลางเมืองพิษณุโลก ภาพถ่ายสมัยรัชกาลที่ 5 (ภาพจากสำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ)

ทำให้ทราบว่าชื่อเมืองไชยสถานยังไม่ถูกเปลี่ยน

คาดว่าเมืองไชยสถานเปลี่ยนชื่อเป็นเมืองชัยนาทในช่วงหลัง พ.ศ. 2008 หรือรัชกาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ อ้างอิงจากในลิลิตยวนพ่าย ที่กล่าวถึงการก่อกำแพงเมืองพิษณุโลกหลังจากที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถลาผนวช และในพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์ ยังระบุว่า พระองค์ลาผนวช พ.ศ. 2008

แม้จะพอคาดการได้ว่าเมืองไชยสถานเปลี่ยนชื่อเมืองเป็นเมืองชัยนาทช่วงหลัง พ.ศ. 2008 แต่สิ่งที่ต้องหาคำตอบไปคือเมืองไชยสถานนี้เปลี่ยนชื่อมาเป็นชัยนาทในทันทีหรือไม่ อย่างไร…

อ่านเพิ่มเติม :

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่


อ้างอิง :

กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม. ประวัติศาสตร์ชัยนาท. กรุงเทพฯ: มติชน, 2558.


เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 9 มกราคม 2567