5 นามสกุล ที่ต้นตระกูลคือ “เจ้าพระยายมราช” เสนาบดีกรมเมืองแห่งกรุงรัตนโกสินทร์

เจ้าพระยายมราช ปั้น สุขุม ท่านผู้หญิงตลับ สุขุม เสนาบดีกระทรวงนครบาล เสนาบดีกรมเมือง
เจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม) และท่านผู้หญิงตลับ ภริยา

5 นามสกุล ที่ต้นตระกูลคือ “เจ้าพระยายมราช” เสนาบดีกรมเมืองแห่งกรุงรัตนโกสินทร์

กรมเมือง หรือกรมนครบาล คือ 1 ใน 4 จตุสดมภ์ อันได้แก่ เวียง (เมือง) วัง คลัง นา ลักษณะวิธีปกครองของฝ่ายพลเรือนสมัยโบราณ กรมเมืองเป็นหน่วยงานปกครองท้องที่ คอยรักษาสันติสุขของพลเมือง บังคับบัญชาไพร่ในภูมิลำเนาของตน ซึ่งในสมัยรัตนโกสินทร์ ผู้เป็นหัวหน้าหรือเสนาบดีกรมเมืองจะมีบรรดาศักดิ์หรือราชทินนามว่า “เจ้าพระยายมราช” 

ขุนนางในสมัยโบราณ
ขุนนางในสมัยโบราณ

ในบรรดาเจ้าพระยายมราช เสนาบดีกรมเมืองในอดีต มีหลายท่านที่เป็น “ต้นตระกูล” ของนามสกุลดังที่สืบทอดกันมาถึงปัจจุบัน ดังนี้

1. เจ้าพระยายมราช (บุนนาค) เป็นบุตรพระยาจ่าแสนยากร (เสน) กับหม่อมบุญศรี เกิดในสมัยอยุธยา เมื่อ พ.ศ. 2281 จากนั้นเมื่อกรุงแตก นายบุนนาคพาภรรยาหนีไปอยู่กับหลวงยกกระบัตรเมืองราชบุรี (ต่อมาคือรัชกาลที่ 1) ก่อนจะเข้ารับราชการกับสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช

เมื่อรัชกาลที่ 1 เถลิงราชสมบัติ นายบุนนาค (ขณะนั้นเป็นพระยาอุทัยธรรม) มีความดีความชอบจากการสกัดกั้นทัพพม่าที่เมืองชัยนาทจนแตกพ่าย จึงโปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนเป็นเจ้าพระยายมราช เมื่อปี 2328 ภายหลังยังได้เลื่อนเป็นเจ้าพระยามหาเสนา ที่สมุหกลาโหม

เจ้าพระยามหาเสนา (บุนนาค) ถึงแก่อสัญกรรมในปี 2348 แผ่นดินรัชกาลที่ 1 ขณะอายุ 68 ปี เป็นต้นสกุล บุนนาค

2. เจ้าพระยายมราช (บุนนาค) เป็นบุนนาคอีกท่าน เดิมคือพระยาอภัยรณฤทธิ์ เคยรบในสงครามหลายครั้ง รัชกาลที่ 3 จึงโปรดเกล้าฯ ให้เป็นเจ้าพระยายมราช

ท่านมีฉายาเรียกกันว่า “บุนนาค ตะเฆ่ทับ” จากสาเหตุการเสียชีวิตขณะบัญชาการย้ายพระพุทธรูปไปยังพระอุโบสถวัดราชนัดดาราม เมื่อวันที่ 4 ธันวาคม พ.ศ. 2389 ด้วยวัยกว่า 70 ปีเศษ เจ้าพระยายมราช (บุนนาค) เกิดสะดุดล้มขณะพยายามหลบตะเฆ่ชักลากองค์พระที่กำลังเคลื่อนมา จึงหลบไม่ทันและถูกทับถึงแก่ชีวิต

เจ้าพระยายมราช (บุนนาค) นี้เป็นต้นสกุล ยมนาค

3. เจ้าพระยายมราช (สุก หรือทองสุก) บุตรพระยากลาโหมราชเสนา (ทองอิน) ซึ่งเป็นบุตรกรมขุนอินทรพิทักษ์ พระราชโอรสองค์ใหญ่ในสมเด็จพระเจ้าตากสินฯ มีบทบาทในการปราบแขกเมื่อ พ.ศ. 2381 สมัยรัชกาลที่ 3 และได้เป็นเจ้าพระยายมราชเมื่อวันที่ 4 กันยายน  พ.ศ. 2394

ท่านถึงแก่อสัญกรรมเมื่อ 31 กรกฎาคม พ.ศ. 2398 เป็นต้นสกุล สินสุข

4. เจ้าพระยายมราช (เฉย) เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติแล้ว โปรดเกล้าฯ ให้ “นายเฉย” จางวางตำรวจข้าหลวงเดิม เป็นพระอินทรเทพ เจ้ากรมพระตำรวจใหญ่ เมื่อ พ.ศ. 2394 จากนั้นเป็นพระยาอภัยรณฤทธิ์ เมื่อ พ.ศ. 2395 และเป็นเจ้าพระยายมราช เมื่อวันที่ 20 กันยายน พ.ศ. 2414

เจ้าพระยายมราช (เฉย) ถึงแก่อนิจกรรมด้วยโรคชรา เมื่อวันที่ 15 ตุลาคม พ.ศ. 2424 อายุได้ 82 ปี เป็นต้นสกุล ยมาภัย

5. เจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม) บุตรของนายกลั่นและนางผึ้ง ตระกูลคหบดีเมืองสุพรรณ เกิดเมื่อ พ.ศ. 2405 นายปั้นได้มีโอกาสติดตามสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ และได้พระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นขุนวิจิตรวรสาส์น และเป็นพระยาสุขุมนัยวินิตในเวลาต่อมา

หลังจากรัชกาลที่ 5 โปรดเกล้าฯ ให้จัดราชการเป็น 12 กระทรวง เมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2435 กรมนครบาลได้กลายเป็นกระทรวงนครบาล พระยาสุขุมนัยวินิต (ปั้น สุขุม) ได้เป็นเสนาบดีกระทรวง นับเป็นเจ้าพระยายมราชคนสุดท้าย ดำรงตำแหน่งระหว่าง พ.ศ. 2451-2465

เจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม) ถึงแก่อสัญกรรมเมื่อวันที่ 30 ธันวาคม พ.ศ. 2481 เป็นต้นสกุล สุขุม

เจ้าพระยายมราช
เจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม)

อ่านเพิ่มเติม : 

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่


อ้างอิง : 

ส. พลายน้อย. (2559). ขุนนางสยาม ประวัติศาสตร์ “ข้าราชการ” ทหารและพลเรือน. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ : มติชน.


เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 8 มกราคม 2568