สยามรัฐพิพิธภัณฑ์ งานเอ็กซ์โประดับชาติ ที่เกิดจาก “ความตั้งใจ” ของรัชกาลที่ 6 จัดแสดงอะไรบ้าง

สวนลุมพินี สยามรัฐพิพิธภัณฑ์ — สวนลุมพินี (ภาพจาก pixabay.com - public domain)

ผู้เขียน	วิภา จิรภาไพศาล
เผยแพร่	วันเสาร์ที่ 7 กันยายน พ.ศ.2567

สมัยรัชกาลที่ 6 ทางการเตรียมจัด “สยามรัฐพิพิธภัณฑ์” ซึ่งเป็นการแสดงสิ่งของต่างๆ ของประเทศสยาม ทำนองเดียวกับงานเอ็กซ์โปของต่างประเทศ โดยเป็นความตั้งพระทัยของ รัชกาลที่ 6 ที่ทรงต้องการให้ประชาชนได้เปิดโลกทัศน์ จึงทรงสนับสนุนค่าใช้จ่ายในการจัดงาน และสถานที่จัดงาน

สถานที่จัดงานที่กำหนดไว้คือ “ทุ่งนาขนาดใหญ่” ข้างโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ ตำบลศาลาแดง อันเป็นที่ดินส่วนพระองค์ เคยใช้เป็นสถานที่จัดพระราชพิธีจรดพระนังคัลมาแล้ว

บริเวณดังกล่าวรู้จักกันในปัจจุบันว่า “สวนลุมพินี” ด้วยรัชกาลที่ 6 ทรงตั้งพระทัยไว้ว่า เมื่อจัดงานเสร็จแล้ว จะพระราชทานให้เป็น “สวนสาธารณะ” สำหรับประชาชนเข้าไปพักผ่อน

รายละเอียดของเรื่องนี้ เอนก นาวิกมูล ศิลปินแห่งชาติ สาขาวรรณศิลป์ ประจำ พ.ศ. 2563 เคยเขียนไว้ในบทความชื่อ “งานใหญ่ที่ไม่ได้จัด สยามรัฐพิพิธภัณฑ์ 2468” (ศิลปวัฒนธรรม, ฉบับเดือนกันยายน 2545) ตามวิสัยของเอนกที่สะสมหนังสือเก่าและของเก่าไว้จำนวนมาก

ครั้งนี้ เขาได้ข้อมูลจาก หนังสือพระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เล่ม 6 หัวข้อกำเนิดสวนลุมพินี เขียนโดยจมื่นอมรดรุณารักษ์ (แจ่ม สุนทรเวช) กับหนังสือที่ระลึกสยามรัฐพิพิธภัณฑ์สวนลุมพินี พระพุทธศักราช 2468

สยามรัฐพิพิธภัณฑ์

การจัดงานสยามรัฐพิพิธภัณฑ์เกิดขึ้นในขณะที่เศรษฐกิจไทยอยู่ในภาวะฝืดเคือง อันเนื่องจากสงครามโลกครั้งที่ 1 เพิ่งยุติ ค่าใช้จ่ายในการจัดงานส่วนหนึ่งจึงมาจากพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ โดย กำหนดเปิดงานคือ หน้าหนาว ในวันที่ 23 มกราคม 2468 (ถ้านับอย่างปัจจุบันจะเป็น พ.ศ. 2469)

จุดประสงค์ของการจัดงานนี้ เพื่อเป็นการเปิดหูเปิดตาประชาชนที่มาชมงาน เกิดความคิดสร้างสรรค์ประดิษฐ์ผลงาน และเพื่อฉลองการครองราชย์ 15 ปี ของรัชกาลที่ 6

หนังสือพิมพ์เลอสยาม ฉบับวันเสาร์ที่ 10 และ 17 ตุลาคม พ.ศ. 2468 ลงประกาศของสำนักงานหอหัตถกรรมแห่งสยามรัฐพิพิธภัณฑ์ แจ้งหมวดของที่จะแสดงออก 11 หมวด ดังนี้

การทำกระดาษ ได้แก่ งานเกี่ยวกระดาษทุกชนิด เช่น กระดาษเขียนหนังสือ ซองหนังสือ การตีพิมพ์ และการเย็บสมุด, หนังสือพิมพ์, ภาพการ์ตูน ภาพสำหรับพิมพ์ในสมุด ฯลฯ
รูปถ่ายต่างๆ ทั้งที่ถ่ายบนกระดาษ, บนผ้า และบนลายคราม ฯลฯ
เครื่องดนตรีและเครื่องละครที่เกี่ยวข้อง ตั้งแต่ฉาก, เครื่องแต่งตัว, หัวโขน ฯลฯ
การช่างประณีตต่างๆ ได้แก่ ของใช้ เครื่องประดับ พระพุทธรูป ที่ทำด้วย ทองคำ, เงิน, ทองขาว, เพชร, เครื่องลงยา เครื่องรัก เครื่องปั้นเครื่องเคลือบ ฯลฯ
เครื่องเรือนและเครื่องช่างไม้ ได้แก่ เครื่องเรือนและของใช้ที่ทำด้วยไม้, เครื่องจักสานจากไม้ไผ่และหวาย, เครื่องจับสัตว์น้ำ สัตว์บก รวมถึงกรงสำหรับขังที่ทำจากไม้
เครื่องปั้นดินเผาไม่ประณีต เครื่องดินเผา ได้แก่ อิฐ, กระเบื้อง, ท่อ, โอ่ง, ปูนขาว, ซีเมนต์, ถ่าน, เครื่องทำด้วยแก้วทุกชนิด หมวดนี้ยังรวม เครื่องเหล็กและส่งของที่ทำจากโลหะ เช่น มีด, ดาบ, ก๊อกน้ำ, ตะปู, โซ่, อาวุธยุทธภัณฑ์ ฯลฯ
การทอต่างๆ เช่น ทอผ้า, ทอกระสอบ ด้วยไหม, เส้นป่าน, ปอ, ขนสัตว์, เชือก ฯลฯ
เครื่องหนัง
เครื่องกิน เครื่องดื่ม และยาสูบ
หัตถกรรมที่ใช้วิชาเคมิสตรี
การทำยานพาหนะ

โดยกำหนดว่าสิ่งของใด ที่ควรจะเอามาร่วมงานนั้น “มิใช่เพียงแต่แสดงให้คนดูอย่างเดียว เปนการประกวดเอารางวัลด้วย”

ขณะที่ทางการกำลังปรับพื้นที่ทุ่งนาให้เป็นสถานที่จัดงาน มีการขุดดินเป็นสระน้ำ สร้างเกาะ สร้าง สะพาน ทำถนน สร้างศาลา ลงต้นไม้กันอย่างขะมักเขม้นอยู่ ก็เกิด “ข่าวร้าย” ของประเทศขึ้น คือ รัชกาลที่ 6 เสด็จสวรรคตในคืนวันที่ 25 พฤศจิกายน พ.ศ. 2468 ก่อนกำหนดจัดงานสยามรัฐพิพิธภัณฑ์

งานเอ็กซ์โปอันยิ่งใหญ่จึงเป็นอันต้องเลิกล้ม ส่วนทุ่งนาติดโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ รัชกาลที่ 7 ทรงมีพระราชวินิจฉัยว่า ให้ดำเนินการจัดสร้างต่อไปจนกว่าจะสำเร็จตามพระราชประสงค์ของ รัชกาลที่ 6 พระบรมเชษฐาธิราช ที่ต้องการให้เป็น “สวนสาธารณะ” สำหรับประชาชน หลังเสร็จงาน