“สิบสองพระกำนัล” 12 หญิงงามผู้รับใช้กษัตริย์ไทย ทำหน้าที่อะไรบ้าง?

ผู้เขียน	ปดิวลดา บวรศักดิ์
เผยแพร่	วันอังคารที่ 29 เมษายน พ.ศ.2568

ตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยามาจนถึงสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 มีอยู่หนึ่งประเพณีที่ปฏิบัติกันมาเนิ่นนาน นั่นคือการถวาย “สิบสองพระกำนัล” หรือ “พระสนมสิบสองพระกำนัล” ซึ่งจะเป็นหญิง 12 คนทำหน้าที่ปรนนิบัติรับใช้พระเจ้าอยู่หัว

นางกำนัลทั้ง 12 นี้ เป็นไปตามธรรมเนียมในเวลาเสด็จขึ้นพระราชมณเฑียรในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ท้าววรจันทร์จะเป็นผู้ทูลเกล้าฯ ถวายรายชื่อหญิงบรรดาศักดิ์ทั้ง 12 คน

พระราชพิธีบรมราชาภิเษก 2 ครั้ง รัชกาลที่ 5 ออดิตออฟฟิส — รัชกาลที่ 5 ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งที่ 1 (ภาพ: Wikimedia Commons)

ไม่ปรากฏว่าใครเป็นผู้คัดเลือก แต่ก็น่าจะต้องคัดสรรกันเป็นอย่างดี ว่ากันว่าคนที่จะได้เป็นนางกำนัลรับใช้พระเจ้าอยู่หัวจะต้องมีรูปงาม มารยาทดี อ้างอิงได้จากกาพย์ขับไม้เรื่องพระรถ ที่กล่าวถึงความงามของแต่ละคน ดังนี้

“กำนัลรับพระหัตถ์ น้ำเนื้อเชื้อกษัตริย์ วรวงศ์พงษา สรสรวยสอดเปลา สคราญลำเภา ผุดผาดชายา สะศรีสมสา โรชพิศดูหน้า หน้าเพียงสาวสวรรค์

กำนัลพระขันหมาก โฉมนางงามหลาก กว่านางกำนัล ยะยองยั่วเยา ยะยังคิ้วเจ้า พ่างเพียงคิ้วกัน ยะยับแสงฟัน ยะยิ้มหมายมั่น นิ่มเนื้อนวลนม

กำนัลน้ำเสวย จะร่ำไฉนเลย ลักษณเลิศอุดม งามรูปงามทรง งามอ้างามองค์ อ่อนแอ้นเอวกลม งามคิ้วงามคม งามสระงามสม คือเนื้อจำปา

กำนัลพัชนี ใครลักแลศรี ศรีสวัสดิพักตรา โนเนนงนุช สิเนื้อนวลบุษป หนุ่มน้อยโสภา นะแน่งแนวนา พิศนมสมหน้า พ่างเพียงบูรณจันทร์

กำนัลพระสำอาง อ่าองค์รางชาง ลออองค์เอวอัน กล้องแกล้งกลเกลา กลิ่นเกลี้ยงกลเอา เอาใจทุกอัน คิ้วก่งเกาทัณฑ์ ตราตรูม่ายมัน มุ่งเมิลคือศร

กำนัลพระมาลา น่ารักพักตรา พ่างเพียงสินธร ผะผ่องผิวเนื้อ เนื้อนวลอะเคื้อ ศรีสังข์บวร กล้องแกล้งองค์อร แช่มช้าอรชร ให้ชายเปรมปรีดิ์

กำนัลพระบังคน สมประกอบชอบกล แก้วกูรู้ใจดี ใจดีมีลักษณ ลักษณเลิศกษัตรี หนุ่มน้อยมีศรี ศรีสวัสดิเนื้อนวลดี นวลเนื้อเยาวมาลย์

กำนัลพระไสยาสน์ เนื้อนมคือมาศ แม้นเฉลาฉลักปาน ฉลักปานปูนศรี รูปนั้นงามดี ประเหมือนรูปนางคราญ นงคราญเภาพาล พาลคื้นหืนกาล อยู่บำเรอภักดี

กำนัลทิพยรส พักตร์คือบงกช เบิกบานใสศรี ไสศรีสีเนื้อ ไพฑูรย์ชาติเชื้อ เชื้อชาติกษัตรี กษัตรีใดมี มาแล้วดุจนี้ บรางจะมีถึงสอง

กำนัลพระโภชน์ เคียมคำมาโนช อ่วนอมฤตสารสนอง สารสนองสนองใคร ใครฟังพิสมัย พิสวาทใจปอง ใจปองสมพอง สมเสพใครต้อง นอนเพียงฝนฝัน

กำนัลพระโอษฐ์ แน่งเนื้อนวลโนช เหมือนเพียงโฉมสวรรค์ โฉมสวรรค์สรรแล้ว ไป่ปานโฉมแก้ว เทียบแท้เทียมทัน เทียมทันโฉมอัน เนรมิตมานั้น ก็พ่างเพียงอับอาย

กำนัลทาพระองค์ เมื่อพิศโฉมยง ยิ่งนางทั้งหลาย ทั้งหลายงามจริง งามแทบงามถึง ทั้งรู้อภิปราย อภิปรายถึงชาย ชายรัก บ รู้หน่าย บ วางตาตาดู ฯ”

จิตรกรรมฝาผนังภายในพระอุโบสถวัดอรุณราชวราราม เขียนขึ้นสมัยรัชกาลที่ 5

ขณะเดียวกัน สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ก็ทรงพูดถึงเรื่อง “สิบสองพระกำนัล” ไว้ใน “บันทึกความรู้ต่าง ๆ เล่ม ๓” เช่นกัน โดยทรงกล่าวถึงตำแหน่งและบางหน้าที่ของแต่ละคนในช่วงพระชนมายุของพระองค์ ดังนี้

1. กำนัลรับพระหัตถ์ ในพระราชสำนักเรียกว่ารับพระกร มีใช้แต่รับพระกรเจ้านายเวลาโศกันต์ เพราะแต่งพระองค์เพียบหนัก เกรงจะทรงพระดำเนินหกล้ม จึ่งได้มีการรับพระกร ใช้ท้าวนางเถ้าแก่ ไม่มีพนักงานโดยจำเพาะ

2. กำนัลพระขันหมาก ได้แก่ พนักงานพระสี

3. กำนัลน้ำเสวย ได้แก่ พนักงานพระสุธารส (เขมรเรียก พระสิทธรส) ฝ่ายหน้าก็มี

4. กำนัลพัชนี เมื่อเจ้านายโศกันต์ เวลาสมโภช แต่งหญิงสาวที่สระสวยออกถวายอยู่งานพัชนีเปนพิเศษ ไม่มีพนักงานประจำหน้าที่ ส่วนองค์พระมหากษัตริย์เวลาประทับอยู่ข้างในใช้เจ้าจอม

5. กำนัลพระสำอาง เห็นจะได้แก่พนักงานสรงพระพักตร์

6. กำนัลพระมาลา ได้แก่พนักงานพระภูษา พนักงานฝ่ายหน้าเรียก ภูษามาลา นัยหนึ่งเรียกกันว่า มาลาภูษา ก็มี

7. กำนัลพระบังคน ได้แก่ พนักงานพระบังคน ไม่แตกต่างไป

8. กำนัลพระไสยาศน์ ได้แก่ พนักงานชาวที่ ฝ่ายหน้าก็มี มีหน้าที่แต่งที่ประทับทางฝ่ายหน้า ใช้ผู้ชาย เฝ้าพระที่นั่งด้วยเสร็จ

9. กำนัลทิพยรศ กับ (จบที่คำนี้ตามต้นฉบับ-ผู้เขียนบทความ)

10. กำนัลพระโภชน์ นี่ดูเปนพนักงานเครื่องเสวยทั้งสองชื่อ เห็นจะแบ่งหน้าที่กัน กำนัลทิพยรศ เปนพวกทำ กำนัลพระโภชน์ เปนพวกเชิญ แต่ในอายุฉันเคยเห็นรวมกัน จะเรียกพนักงานอะไรไม่ทราบ เคยได้ยินแต่ว่าเครื่องต้น

11. กำนัลพระโอษฐ เห็นได้แก่ผู้รับสั่ง ถ้าจะเทียบกับคำเก่าก็จะได้แก่ พนักงานสนองพระโอษฐ ผู้รับสั่งนั้นใช้หญิงแก่ๆ ที่เข้าในออกนอกได้ไม่ขัดข้อง

12. กำนัลทาพระองค์ เห็นได้แก่ พนักงานพระสุคนธ์

อย่างไรก็ตาม สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ก็ทรงกล่าวว่าตำแหน่งพวกนี้น่าจะมีมากกว่า 12 ตำแหน่ง

จนเข้าสู่สมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 ประเพณีสิบสองพระกำนัลก็สิ้นสุดไป เนื่องจากพระองค์ทรงมองว่าเป็นเรื่องล้าสมัย ดังที่ทรงบอกว่า “หน้าที่ท้าววรจันทร์นั้น ขอประทานเลิกเสียที เพราะออกจะพ้นสมัยแล้ว!”

อ่านเพิ่มเติม :

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่