“คูเมือง-กำแพงเมือง” คืออะไร สำคัญไฉน?

ช่วงนี้ เพลงที่กำลังมาแรงคงไม่พ้น “ตีหนึ่งที่คูเมือง” ของ “ILLSLICK” ที่แม้จะเพิ่งปล่อยเมื่อวันที่ 4 มีนาคม 2568 ทาง YouTube แต่ก็กวาดยอดวิวไปแล้วถึง 17 ล้านวิว (นับถึงวันที่ 12 มีนาคม 2568) เพลงนี้ไม่ได้มีดีแค่ทำนองและเนื้อร้องเท่านั้น แต่ยังคว้า “พั้นรักแมว” อินฟลูเอนเซอร์ชื่อดังมาเป็นนางเอก MV จึงทำให้เพลงนี้ดังเป็นพลุแตกขึ้นไปอีก

“คูเมือง” เป็นสิ่งสำคัญที่มีอยู่ในหลายชุมชน มักสร้างขึ้นด้วยการขุดดินขึ้นรอบหรือขนานไปกับ “กำแพงเมือง” โดยให้ต่อเนื่องไปกับแม่น้ำ ลำคลอง หรือทางน้ำ เพื่อให้น้ำไหลเข้ามาในคูเมืองและมีน้ำในคูตลอดเวลา อาจสร้างไว้ด้านนอกกำแพงเมือง ด้านใน หรือทั้งสองด้านก็ได้ 

คูเมือง มีประโยชน์มากมาย ตั้งแต่ทำให้ชุมชนมีน้ำใช้ทั้งบริโภค อุปโภค การเกษตร การเดินทาง ทั้งยังช่วยป้องกันข้าศึกไม่ให้เข้ามารุกรานอีกด้วย

ส่วนกำแพงเมืองเป็นสิ่งที่สร้างด้วยดิน อิฐเป็นแกน แล้วถมทั้ง 2 ด้านด้วยดิน เพื่อให้หนาขึ้นและมีความมั่นคง มีไว้เพื่อแสดงขอบเขตของชุมชน และป้องกันคนที่เข้ามารุกรานเช่นเดียวกับคูเมือง

“คูเมือง-กำแพงเมือง” หลายคนยังเรียกกันว่า “คูน้ำ-คันดิน” แม้จะคล้ายกัน แต่ก็มีความต่างกันในแง่กฎหมาย คือ คูเมืองและกำแพงเมือง เป็นสาธารณสมบัติของแผ่นดินประเภทใช้เพื่อประโยชน์ของแผ่นดินโดยเฉพาะ ไม่มีใครครอบครองได้ แม้จะถูกทำลายไปแล้ว ก็ยังเป็นสาธารณสมบัติของแผ่นดินที่ยังคงอยู่ตลอดไป แต่คูน้ำหรือคันดิน สามารถรื้อถอนหรือเลิกใช้เมื่อหมดความจำเป็น สามารถหมดสภาพความเป็นสาธารณประโยชน์ได้

อย่างไรก็ตามคูคันดินที่ว่า ในชุมชนโบราณสามารถแบ่งออกได้ 2 แบบ คือ

1. กลุ่มรูปแบบที่ไม่ขึ้นกับลักษณะภูมิประเทศ คือลักษณะไม่สัมพันธ์กับภูมิประเทศ ส่วนใหญ่อยู่บริเวณที่ราบ มีการระบายน้ำมากักเก็บไว้ในคู เชื่อมโยงกับน้ำภายนอก ไม่ว่าจะเป็นน้ำทางธรรมชาติหรือคูคลองที่ขุดขึ้น มีหลายรูปแบบ เช่น รูปแบบอิสระ วงกลม วงรี มุมมน มุมเหลี่ยม มุมหลายเหลี่ยม เป็นต้น

2. กลุ่มรูปแบบที่ขึ้นอยู่กับลักษณะภูมิประเทศ คือมีรูปร่างเป็นไปตามภูมิประเทศ ที่ขุดคันดินล้อมรอบ มีลักษณะเป็นเนินสูงกว่าพื้นที่รอบข้างคูคันดิน กลุ่มนี้แบ่งได้ 3 รูปแบบ คือ รูปแบบขุดล้อมรอบตีนเนิน มักพบในภาคอีสาน รูปแบบขุดล้อมบนเนิน และรูปแบบขุดล้อมรอบทั้งบนเนินและที่ราบ

ปัจจุบันประเทศไทยยังมีคูเมือง-กำแพงเมืองอยู่มากมาย ถ้าคุ้นหูกันหน่อยก็คงจะเป็น “คูเมือง-กำแพงเมือง” ของจังหวัดเชียงใหม่ ที่หลายคนชอบไปถ่ายรูปเช็กอินกัน

อ่านเพิ่มเติม :

• นครเชียงใหม่โบราณไม่ได้มีเฉพาะแค่เวียงในคูเมืองเท่านั้น!
• “เวียงกุมกาม” ถึง “นครพิงค์เชียงใหม่” กรณีศึกษาสร้างเมืองแก้ปัญหาน้ำท่วม-น้ำแล้ง
• คลองหลอด คลองคูเมืองสมัยกรุงธนบุรี ทำไมถึงเรียก “คลองหลอด”?

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่

อ้างอิง : 

มูลนิธิสารานุกรมวัฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณิชย์. สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคกลาง เล่ม ๓ ค้างคาวกินกล้วย, เพลง – จิตรกรรมกระบวนจีน. สยามเพรส: กรุงเทพฯ, 2542.

เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 12 มีนาคม 2568