ศิลปะ

ทำไมถึงเรียกประติมากรรม “พระนารายณ์ทรงปืน” ทั้งที่พระองค์ทรงธนู

ผู้เขียน	ปดิวลดา บวรศักดิ์
เผยแพร่	วันพฤหัสที่ 27 มีนาคม พ.ศ.2568

พระนารายณ์ทรงปืน ประติมากรรมที่เกือบได้ไปอยู่ที่ “พระราชวังบ้านปืน”

“พระนารายณ์ทรงปืน” เป็นประติมากรรมฝีมืออย่างช่างตะวันตกที่เป็นดั่งหนึ่งในสัญลักษณ์ของพระราชวังบวรสถานมงคล ที่ปัจจุบันคือพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร ความพิเศษของงานศิลปะนี้มีอยู่มากมาย โดยเฉพาะชื่อเรียกที่ถือธนู แต่กลับเรียกว่าทรงปืน

ลานหน้าพระที่นั่งพุทไธสวรรย์ (ภาพจาก : fb National Museum Bangkok : พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร)

พระนารายณ์ทรงปืนเป็นประติมากรรมที่ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 มีพระราชดำริให้สร้างขึ้น ตอนแรกจะหล่อขึ้นเพื่อให้สอดคล้องกับนามพระราชนิเวศน์ นั่นคือ พระราชวังบ้านปืน ที่โปรดให้สร้างขึ้นเป็นที่แปรพระราชฐานประทับแรมพักผ่อน บริเวณฝั่งตะวันตกของแม่น้ำเพชร จังหวัดเพชรบุรี

ทว่าเมื่อวันเวลาผ่านไป ประติมากรรมชิ้นนี้ก็ไม่ได้ไปอยู่ที่พระราชวังบ้านปืน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ตรัสถึงมูลเหตุดังกล่าวนี้ไว้ในพระราชหัตถเลขาที่ทรงมีไปถึงพระยาอนุรักษ์ราชมณเฑียร (ม.ร.ว. ปุ้ม มาลากุล) เมื่อวันที่ 5 กรกฎาคม พ.ศ. 2453 ว่า

“คิดหาเครื่องหมายสำหรับบ้านปืน มีผู้แนะนำว่าให้ใช้นารายณ์ทรงปืน แต่ข้าเห็นมันขัดเชิง

ข้อหนึ่ง ปืนเป็นปืนมอตา นารายณ์เป็นนารายณ์หนัง มันเข้ากันไม่ติด (หมายถึงแบบประเพณีดูไม่เข้ากับปืนใหญ่สำริดหรือปืนมอตา ที่โปรดให้สร้างขึ้นเพื่อเป็นสัญลักษณ์ของพระราชวังบ้านปืน ที่ปัจจุบันตั้งอยู่ที่พระราชวังบ้านปืน-ผู้เขียนบทความ)

ข้อสอง เป็นตราวังน่า พระปิ่นเกล้าใช้มาก่อน แล้วกรมพระราชวังบวรวิไชยใช้ ข้าจะเอามาใช้ดูมันขัดเชิง

ปืนพระรามคือศรนั้นเอง จึ่งนึกได้ว่าเทวรูปที่ตั้งในขันหยกถือน้ำจะเหมาะกว่าอื่นหมด แต่ไม่ได้พิจารณาละเอียด ขอให้ไปเชิญมาให้ดูสักหน่อย”

ทั้งหมดนี้เป็นเหตุผลที่ทำไม พระนารายณ์ทรงปืน ประติมากรรมอันสวยงามถึงไม่ได้อยู่ที่พระราชวังบ้านปืน

ภาพถ่ายจากด้านหน้าพระที่นั่งพุทไธสวรรย์ ปรากฏพระนารายณ์ทรงปืนภูษายาวหรือแบบจริง ก่อนการซ่อมแซมชาลาใน พ.ศ. 2500 (ภาพจาก : fb National Museum Bangkok : พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร)

ขณะเดียวกัน คนที่ได้ชมความงามของประติมากรรมชิ้นนี้ ที่ปัจจุบันอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร ก็คงจะสงสัยว่าในรูปปั้นพระนารายณ์นั้นทรงธนูหรือคันศร แต่ทำไมถึงได้ชื่อว่าทรงปืน

เรื่องนี้ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงอธิบายไว้อย่างละเอียดว่า

“…อันศัพท์ว่า ‘ปืน’ แต่โบราณเป็นชื่อสำหรับเรียกอาวุธ ซึ่งสามารถจะส่งเครื่องประหารไปได้ไกลกว่า ศรก็เรียกว่าปืน มีอุทาหรณ์เช่นตรารูปพระนารายณ์ถือศรสำหรับพระมหาอุปราชแต่ก่อน เรียกว่าตราพระนารายณ์ทรงปืนฉะนี้เป็นต้น เมื่อเกิดปืนอย่างใหม่จึงได้เกิดคำประกอบสำหรับเรียกให้ต่างกัน

เรียกปืนอย่างใหม่ว่าปืนไฟเพราะใช้ยิงด้วยไฟ เรียกธนูกุทัณฑ์ซึ่งเป็นปืนอย่างเก่าว่าปืนยาเพราะลูกอาบยาพิษ”

ด้าน สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ก็ประทานวินิจฉัยว่า ปืน เป็นชื่อของธนูศร มาจากคำว่าปี๋น เป็นเสียงลั่นธนู แต่ตอนหลังคำว่าปืนไฟก็มาเอาความหมายนี้ไปในภายหลัง

พระนารายณ์ทรงปืน จึงเป็นการเรียกตามแบบแผนธรรมเนียมเดิมนั่นเอง

อ่านเพิ่มเติม :

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่