มองผลงานศิลปกรรมยุคคณะราษฎร ชาตรี-ศรัญญู ฉายภาพศิลปะสมัยใหม่ หลัง 2475

Talk กำเนิด ศิลปะ สมัยใหม่ หลัง 2475 โดย ศาสตราจารย์ ดร. ชาตรี ประกิตนนทการ และ ผศ. ดร. ศรัญญู เทพสงเคราะห์ ดำเนินรายการโดย ธนกฤต ก้องเวหา ศิลปะ คณะราษฎร

ในงาน สโมสรศิลปวัฒนธรรม สเปเชียล ๒๔ มิถุนาฯ วันมหาศรีสวัสดิ์ “พลวัตวันชาติ” วันเสาร์ที่ 22 มิถุนายนย 2567 เวลา 11.00-12.00 น. Talk กำเนิดศิลปะสมัยใหม่ หลัง 2475 โดย ศาสตราจารย์ ดร. ชาตรี ประกิตนนทการ และ ผศ. ดร. ศรัญญู เทพสงเคราะห์ ดำเนินรายการโดย ธนกฤต ก้องเวหา บนเวทีอาจารย์ทั้งสองท่านนำเสนอฉากทัศน์ใหม่ของ “ศิลปะ” คณะราษฎร ในช่วงเวลาเปลี่ยนผ่านจากยุคเก่าสู่ยุคใหม่

อ.ชาตรี ได้นำเสนอข้อมูลในประเด็นการจัดการศพของคนไทยสมัยนั้น แล้วการจัดการศพเกี่ยวข้องอย่างไรกับศิลปะสมัยใหม่ หลัง 2475 อ.ชาตรี ได้ฉายภาพให้เห็นว่า การจัดการศพของคนไทยสมัยก่อนทำกันอย่างหยาบๆ หากเป็นคนยากคนจนศพก็จะถูกปล่อยให้แร้งกามาจิกกิน

แต่สำหรับคนส่วนมากจะเผาศพบนเชิงตะกอน โดยก่อนการเผา คนไทยสมัยก่อนมีธรรมเนียมเก็บศพไว้ก่อน ซึ่งบ้างก็มักนำศพไปฝังดินตื้นๆ ไม่กี่สิบเซนติเมตร แล้วค่อยเอามาเผาภายหลัง

ซึ่งการจัดการศพในลักษณะเหล่านี้ ทำให้เกิดปัญหาอุจาด เป็นภาพที่ไม่น่ามอง มีกลิ่นไม่พึงประสงค์ โดย อ.ชาตรี ชี้ว่า ศพที่ฝังระหว่างรอเผา เมื่อฝนตกน้ำชะล้างดิน สัตว์ก็มากัดกินศพ บ้างน้ำเหลืองของเน่าเสียก็ไหลนอง เป็นสภาพที่เลวร้ายมากสำหรับบ้านเมืองยุคก่อน

“ความอุจาด” สู่นโยบายการสร้างเมรุสมัยใหม่ของ “คณะราษฎร”

สิ่งนี้จึงเป็นเรื่องสำคัญและเป็นนโยบายเร่งด่วนของคณะราษฎรที่รีบเข้ามาจัดการหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ซึ่งการจะจัดการศพให้เป็นระเบียบและทันสมัยได้ ก็ต้องใช้ “เมรุ” ที่มาพร้อมกับเตาเผาศพสมัยใหม่ ซึ่งแนวคิดนี้เกิดขึ้นในช่วงปี 2478 ผู้ผลักดันคนสำคัญคือ “ปรีดี พนมยงค์” รัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทยในสมัยนั้น ได้ตั้งคณะทำงานขึ้นมาศึกษาเรื่องนี้โดยเฉพาะ

แม้ว่าการทำงานของคณะทำงานจะไม่ประสบผลสำเร็จ เมรุแบบทันสมัยจะไม่ได้ถูกก่อสร้างขึ้นมา แต่ก็นับว่ารัฐบาลคณะราษฎรได้ให้ความสำคัญกับเรื่องการจัดการศพของประชาชน

จนกระทั่ง เมรุที่มาพร้อมกับเตาเผาศพสมัยใหม่ กระทำสำเร็จในปี 2483 สมัยรัฐบาลจอมพล ป. พิบูลสงคราม

ซึ่งเมรุแบบสมัยใหม่แห่งนั้น ตั้งอยู่ที่วัดไตรมิตรฯ อย่างไรก็ตาม มีบางกระแสเห็นแย้งว่า เมรุในลักษณะเช่นนั้นมีมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 5 แล้ว คือ เมรุปูนที่วัดสระเกศ แต่ประเด็นนี้ อ.ชาตรี ยกหลักฐานยืนยันว่า เมรุที่อ้างว่าเป็นเมรุตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 5 นั้นไม่ได้มีเตาเผาศพสมัยใหม่ อ.ชาตรี ยืนยันว่า ก่อนปี 2475 ไม่มีเตาเผาศพสมัยใหม่เข้ามาในสยามอย่างแน่นอน

แล้วทำไมในยุคก่อนปี 2475 จึงไม่นำเข้าเตาเผาศพสมัยใหม่เข้ามา ?

ประเด็นนี้ อ.ชาตรี ได้ยกคำอธิบายของ “กรมดำรงฯ” มาอ้างอิง ซึ่งสรุปได้ว่า คนไทยไม่นิยมเผาศพในจุดเดียวกับที่เผาศพคนอื่น เป็นเรื่องชนชั้นของการเผาศพ หากนำเอาเตาเผาศพสมัยใหม่เข้ามาใช้ในยุคก่อนปี 2475 ก็จะไม่สำเร็จผล เพราะคนไทยยังรังเกียจที่จะเผาศพในจุดเดียวกันอยู่

อ.ชาตรี กล่าวส่งท้ายว่า การสิ้นสุดของเมรุที่วัดสระเกศ และการกำเนิดขึ้นของเมรุวัดไตรมิตรฯ ถือเป็นการเปลี่ยนภูมิทัศน์ของไทยจากรัฐจารีตสู่ความเป็นรัฐสมัยใหม่ เป็นมรดกที่สำคัญของ “2475”

ศาสตราจารย์ ดร. ชาตรี ประกิตนนทการ

ความเฟื่องฟูของ “ศิลปะ” หลัง 2475 เป็นอย่างไร?

ด้าน อ.ศรัญญู ก็ได้มาบอกเล่าถึงประเด็นศิลปกรรมในแขนงต่างๆ ช่วงยุค 2475 ที่เกิดการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ในหน้าประวัติศาสตร์ศิลปะของไทย โดย อ.ศรัญญู กล่าวเน้นให้เห็นว่า ในยุคหลังปี 2475 การเติบโตของงานศิลปกรรมในแขนงต่าง ๆ เฟื่องฟูอย่างเห็นได้ชัด

โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อมีการก่อตั้ง “ศิลปากร” ในปี 2478 เกิดการเรียนการสอนที่เป็นระบบ นั่นจึงยิ่งทำให้ศาสตร์แห่งศิลป์ของไทยในยุคนี้พัฒนามากที่สุดยุคหนึ่งเลยก็ว่าได้

ผลงานศิลปะของคณะราษฎรที่สำคัญๆ เช่น อนุสาวรีย์รัฐธรรมนูญแห่งแรกที่จังหวัดมหาสารคาม สร้างในปี 2477 ซึ่งสร้างขึ้นเพื่อเผยแพร่อุดมการณ์ทางการเมือง, อนุสาวรีย์ปราบกบฏ หรืออนุสาวรีย์พิทักษ์รัฐธรรมนูญ ที่มีประติมากรรมของชาวนาบนอนุสาวรีย์นี้ หรืออย่างหอกระจายเสียงที่ทุ่งสง จังหวัดนครศรีธรรมราช ก็ปรากฏพานรัฐธรรมนูญอยู่ด้วย

นอกจากนี้ยังมี การทำ “ขัน” ซึ่งแต่เดิมขันจะสอดแทรกลวดลายมงคล หรือนักษัตร แต่ในระบอบใหม่นั้นมีการนำพานรัฐธรรมนูญหรืออนุสาวรีย์ประชาธิปไตยไปเป็นลวดลายบนขันอีกด้วย

นอกจากนี้ยังมีเข็มขัดทองเหลืองที่มีตราเป็นรัฐธรรมนูญ หรือพวกเข็มกลัดต่างๆ ที่มีสัญลักษณ์พานรัฐธรรมนูญหรืออนุสาวรีย์ประชาธิปไตย ซึ่งสะท้อนให้เห็นว่า ข้าวของเครื่องใช้ต่างๆ เหล่านี้ สะท้อนบรรยากาศของยุคสมัย สะท้อนภาพการเมืองในยุค 2575 ผ่านศิลปะของคณะราษฎรบนวัตถุต่างๆ

โดยสรุปแล้ว อ.ศรัญญู ได้ฉายภาพให้เห็นว่า ศิลปะในยุคคณะราษฎรนั้นจะเน้นไปที่ความสมจริง และสัมพันธ์กับบริบทศิลปะของของโลกในยุคนั้น กล่าวคือ มีระบบระเบียบที่ชัดเจน มีแบบแผนตามสมัยใหม่ ได้รับอิทธิพลจากตะวันตกอย่างชัดเจน อย่างเช่น ศิลปะแบบ Art Deco

แต่สิ่งที่เป็นความเด่นชัดมากที่สุดประการหนึ่งของศิลปะในยุคนี้คือ งานศิลปกรรมจะมีความเชื่อมโยงกับการเมือง ศิลปะถูกนำมาใช้เป็นเครื่องมือในการเผยแพร่อุดมการณ์ทางการเมือง เช่น แนวคิดหลัก 6 ประการ, ลัทธิรัฐธรรมนูญ, เรื่องชาติ ชาตินิยม ฯลฯ

ผศ. ดร. ศรัญญู เทพสงเคราะห์

อ่านเพิ่มเติม :

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่ 


เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 22 มิถุนายน 2567