เรื่องการเดินจับจ่ายซื้อข้าวของต่างๆ หรือที่เรียกกันติดปากเป็นภาษาต่างประเทศในปัจจุบันว่า “ช้อปปิ้ง” นั้น นับเป็นของโปรดอันดับต้นๆ ของผู้หญิงแทบจะทุกคน ไม่ว่าไพร่ ผู้ดี สามัญชน หรือเจ้านาย ยิ่งพวกมีเงินถุงเงินถังด้วยแล้วปฏิเสธไม่ได้เลยว่าไม่ชอบการช้อปปิ้ง

แต่สำหรับสตรีชาววังในอดีตมีความแตกต่างกับสตรีชาวบ้านเรื่องการช้อปปิ้งอยู่บ้าง ทั้งนี้เกิดจากปัจจัยแวดล้อม ประการแรกคือความจำเป็น

สตรีชาววังไม่ใคร่มีความจำเป็นในการหาซื้อข้าวของต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นของกินของใช้ตลอดจนเครื่องแต่งตัว เพราะของจำเป็นในชีวิตประจำวันนั้น ได้รับพระราชทานประทานจากเจ้านายที่ตนสังกัดอยู่ ตั้งแต่แรกเริ่มถวายตัว ก็จะได้รับพระราชทานประทานเสื้อผ้าเครื่องนุ่งห่ม เครื่องแต่งตัว ตลอดจนเครื่องประดับจนพอเพียง ยิ่งอยู่ไปทำตัวดีเป็นที่โปรดปรานของเจ้านาย ของพระราชทานประทานที่มีค่ามีราคาก็จะทยอยหลั่งไหลมาไม่เว้นว่าง เรื่องสำคัญอีกเรื่องหนึ่งคือ เรื่องอาหารการกิน ก็ไม่ต้องวิตกกังวลทุกข์ร้อนไปเสาะแสวงหา เพราะมีห้องเครื่อง เจ้าพนักงานประกอบอาหารคาวหวาน ทั้งของเสวยของรับประทานพร้อมพรั่งเกินกว่า ๓ มื้อ ล้วนเป็นอาหารที่เลอเลิศด้วยรสชาติ และมากมายด้วยปริมาณ จนไม่มีผู้ใดคิดถึงความจำเป็นที่จะต้องหาซื้ออาหารมารับประทานเอง

ประการต่อมาคือความเพลิดเพลิน บางคนเดินจับจ่ายซื้อของเพื่อความเพลิดเพลินมากกว่าจะซื้อเพราะความจำเป็น

สำหรับสาวชาววังความเพลิดเพลินได้รับการจัดสรรให้มีอยู่ภายในอาณาเขตพระราชสำนักฝ่ายในอย่างพอเพียง ความเพลิดเพลินของชาววังอยู่ที่การทำกิจกรรมต่างๆ มีทั้งกิจอันเกี่ยวเนื่องกับพระมหากษัตริย์และเจ้านาย และกิจส่วนตัว กิจส่วนตัวนี้ต่างก็ทำกันตามความถนัดและความชอบ เจ้านายตำหนักใดชอบหรือถนัดกิจกรรมอันใดข้าหลวงในตำหนักนั้นก็ถือเป็นหน้าที่ที่ต้องชอบตาม เช่น เจ้านายบางตำหนักชอบปลูกไม้ดอกไม้ประดับ บางตำหนักชอบเลี้ยงสัตว์เลี้ยงน่ารักจำพวกหมา แมว ปลาสวยๆ และนกงามๆ บางตำหนักชอบงานฝีมือ มีเย็บปักถักร้อย ปักสะดึงกรึงไหม ร้อยดอกไม้ ทำเครื่องหอม บางตำหนักชอบดนตรีฟ้อนรำ บางตำหนักถนัดเกี่ยวกับอาหารคาวหวาน บางตำหนักชอบงานหนังสือ เป็นต้น กิจกรรมดังกล่าวนับว่าเป็นความเพลิดเพลินมากพอสำหรับสตรีที่ยอมรับขนบประเพณีเป็นกรอบชีวิต

แม้ความจำเป็นส่วนใหญ่จะไม่มี และความเพลิดเพลินส่วนใหญ่ก็ได้รับการจัดสรรแล้ว แต่สาวๆ ชาววังก็ยังเป็นสตรีปุถุชนคนธรรมดา คือมีความต้องการที่นอกเหนือจากสิ่งที่จำเป็นหรือสิ่งที่ได้รับอยู่ การช้อปปิ้งของสาวชาววังจึงเป็นการตอบสนองความต้องการในส่วนนี้

สถานที่ช็อปปิ้งของสาวชาววัง โดยเฉพาะสาวชาววังในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวก็มีขอบเขตจำกัดอยู่ภายในรั้วในวังนั่นเอง โดยเฉพาะบริเวณที่เรียกกันว่าแถวเต๊ง ซึ่งเป็นที่อยู่ของเจ้าพนักงานหน้าที่ต่างๆ พนักงานบางคนที่มีฝีมือและต้องการหาลำไพ่ ก็จะประกอบหรือประดิษฐ์สินค้าที่ตนชำนาญ ออกวางขายหน้าห้องของตน สินค้าส่วนใหญ่จะเป็นจำพวกขนมและของกินเล่น ประเภทขนมจีบ ปั้นสิบ ไส้กรอกปลาแนม ข้าวเกรียบปากหม้อ เมี่ยงลาว หมี่กะทิ กะละแม ข้าวเหนียวแดง ลูกชุบ เป็นต้น สินค้าอื่นๆ ก็มีบ้าง แต่ไม่มากเหมือนของกิน เป็นต้นว่า ตุ๊กตาชาววัง หรือของประดิษฐ์เล็กๆ น้อยที่อยู่ในความนิยมของสาวชาววังสมัยนั้น

ลูกค้าสำคัญก็คือข้าหลวงจากตำหนักต่างๆ ซึ่งผลัดเปลี่ยนหมุนเวียนกันมาซื้อ และมาพบปะพูดคุยกันเพราะเป็นสถานที่ที่ค่อนข้างอิสระไม่ต้องระวังกิริยามารยาทมากเหมือนอยู่ต่อพระพักตร์เจ้านาย การช็อปปิ้งของสาวชาววังในบริเวณนี้จึงเป็นเสมือนการมาสังสรรค์กันของข้าหลวงตำหนักต่างๆ

แหล่งช็อปปิ้งสำคัญและถือเป็นแหล่งใหญ่ที่สุดของสาวชาววังอีกแห่งหนึ่ง คือบริเวณถนนเขื่อนขัณฑ์นิเวศน์ อยู่ระหว่างประตูศรีสุดาวงศ์ ซึ่งเป็นประตูด้านหลังของกำแพงพระราชวังชั้นใน กับประตูช่องกุดประตูกำแพงชั้นนอก เป็นบริเวณติดต่อระหว่างฝ่ายหน้าและฝ่ายใน แต่ยังไม่ออกนอกบริเวณพระบรมมหาราชวัง

ช่วงเช้าจะมีแม่ค้าจากนอกวังนำสินค้าทั้งอุปโภคบริโภคเข้ามาขาย มีทั้งของแห้งของสด ทั้งของกินของใช้ ตั้งแต่ผ้าผ่อนแพรพรรณนานาชนิด ล้วนแล้วแต่ของชั้นดี ที่แม่ค้าเลือกสรรเข้ามาขายสาวชาววัง เช่น ผ้าลายมัสกาตีชนิดเนื้อเปลือกกระเทียม สำหรับตัดเย็บเป็นผ้านุ่ง ผ้าดอกเล็กเนื้อเนียนนิ่มแบบสาลู สำหรับเย็บจีบทำสไบห่ม ผ้ากำมะหริด ผ้าสำลี สำหรับตัดเสื้อหน้าหนาว

สินค้าที่ชาววังชอบซื้อหาอีกประเภทหนึ่งคือ ของใช้กระจุกกระจิกจิปาถะ จากหาบเจ๊กป๋องแป๋ง ที่มีสินค้าเบ็ดเตล็ดสารพัดชนิด ตั้งแต่ไม้แคะหู กล้องเป่ายานัตถุ์ เข็มเย็บผ้า เข็มร้อยดอกไม้ หวีเสนียด หวีสับแบบญี่ปุ่น เข็มปักผม พัดขนนก พัดด้ามจิ้ว กระดุม ตะขอติดเสื้อ ด้ายและไหมสีต่างๆ

สินค้าอีกประเภทหนึ่งที่เป็นที่นิยมชมชอบของสาวชาววังก็คือผลไม้จากสวน โดยเฉพาะผลไม้เปรี้ยวๆ อย่างมะดัน มะขาม ตะลิงปลิง เป็นต้น

แหล่งช้อปปิ้งแห่งนี้จึงเป็นแหล่งช้อปปิ้งใหญ่ และเป็นที่นิยมชมชอบของสาวๆ ชาววัง เพราะนอกจากจะได้ช้อปปิ้งแล้วยังมีโอกาสที่จะได้พบปะผู้คนนอกวัง ซึ่งมีทั้งผู้ที่ชอบมาเยี่ยมๆ มองๆ สาวชาววัง และพวกที่ได้รับนัดหมายให้มาพบปะด้วยกิจธุระต่างๆ ทั้งส่วนตัวและส่วนหัวใจ

ในส่วนของเจ้านายการจับจ่ายซื้อของไม่ว่าจะเป็นเครื่องอุปโภคบริโภค ล้วนเป็นหน้าที่ของเจ้าพนักงาน หรือแม้แต่ของเครื่องใช้ส่วนพระองค์ ก็จะทรงแจ้งพระประสงค์ให้เจ้าพนักงานที่มีหน้าที่ไปจับจ่ายซื้อหามา แม้จะมิได้เสด็จออกไปซื้อหาข้าวของต่างๆ ด้วยพระองค์เอง แต่ก็มิใช่จะไม่มีโอกาสซื้อของเพราะบ่อยครั้งที่มีแม่ค้าบรรดาศักดิ์ที่มีสิทธิพิเศษสามารถเข้านอกออกในได้ นำสินค้ามาเสนอขายให้ถึงพระตำหนัก สินค้าเหล่านี้โดยมากจะเป็นจำพวกเครื่องอัญมณี และเครื่องประดับที่มีค่าราคาสูง สินค้าประเภทนี้จะเป็นที่นิยมอย่างยิ่ง ทั้งเจ้านายและข้าหลวงล้วนชอบซื้อหาเก็บสะสมไว้เป็นสมบัติส่วนพระองค์ส่วนตัว

สินค้าอีกประเภทหนึ่งที่เป็นที่นิยมของเจ้านาย คือสินค้าที่ส่งมาจากเมืองนอกโดยเฉพาะจากประเทศทางยุโรป ซึ่งเริ่มมีเข้ามาตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และแพร่หลายอย่างกว้างขวางในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว หลังจากเสด็จกลับจากประพาสต่างประเทศทั้งแถบเอเชียและยุโรป ได้มีพ่อค้าตามเสด็จเข้ามาขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตตั้งห้างร้านจำหน่ายสินค้าที่สั่งมาจากประเทศของตน บรรดาห้างร้านที่มีชื่อเสียงในสมัยนั้นได้แก่

ห้างแบดแมน ตั้งอยู่เชิงสะพานช้างโรงสี เป็นห้างที่มีชื่อเสียงค่อนข้างโด่งดังที่สุดในสมัยนั้น จำหน่ายเสื้อผ้าแพรพรรณ เครื่องแต่งตัว และอุปกรณ์เครื่องใช้ภายในบ้านจากต่างประเทศ นอกจากนี้ยังรับตัดเสื้อผ้าแบบยุโรป เมื่อกิจการค้าเจริญรุ่งเรืองจึงย้ายไปตั้งที่ตึกสามชั้นเชิงสะพานผ่านพิภพลีลา

ห้างเอสทิสแมนแอนโก อยู่มุมถนนเฟื่องนคร จำหน่ายเครื่องเพชร เครื่องทอง ภาชนะเครื่องเงินจากประเทศอังกฤษ และนาฬิกานานาชนิด ทั้งตั้งพื้น ตั้งโต๊ะ นาฬิกาแขวน และนาฬิกาพก

ห้าง ม.ร.อันเดร อยู่สี่กั้กพระยาศรี เป็นห้างของชาวเยอรมัน ขายทองรูปพรรณ และเครื่องประดับจำพวกเพชรพลอย และเป็นตัวแทนจำหน่ายรถยนต์ของห้างอาดัมโอเปิล ตลอดจนสินค้าต่างๆ จากประเทศเยอรมนี

ห้างมาแลบ ยุเลียน แอนด์ กำปนี เป็นห้างชาวฝรั่งเศส จำหน่ายเครื่องเพชรนิลจินดา เครื่องประดับ และเครื่องแต่งตัว เช่น ตุ้มหู เข็มกลัด แหวนเพชร ตลับทองคำฝังเพชร

ห้างแรมเซ เวก ฟิลด์ แอนด์ กำปนี เป็นห้างชาวอังกฤษ จำหน่ายเครื่องแต่งกาย ผ้าตัดเสื้อ หมวก ถุงเท้าชายหญิงแบบนำสมัย

ห้าง แอล.ยีริกันตี อยู่สี่กั๊กพระยาศรี ตัดเครื่องแบบทหารและพลเรือน

ห้างคีเซียวแอนซันซ์ อยู่สี่กั๊กเสาชิงช้า เป็นตัวแทนจำหน่ายสินค้าต่างๆ จากต่างประเทศ เช่น แผ่นเสียง รองเท้าแซมมวลวิลเทอร์ พิมพ์ดีดรอยัลวีซิเบิลไทพไรเทอร์ และทองรูปพรรณของห้างแอชสมิทแอนซันซ์แห่งกรุงลอนดอน

ห้างสิทธิภัณฑ์ จำหน่ายสินค้าเบ็ดเตล็ดจากเมืองนอก เช่น ซิกาแร็ต เหล้าฝรั่ง อาหารกระป๋อง อาหารแห้งนานาชนิด ภาชนะเครื่องครัว

ห้างบัตเลอร์ อยู่ถนนตะนาว ตัวแทนจำหน่ายรถยนต์

ห้างอ้วงอิวกี่ อยู่สี่กั๊กเสาชิงช้า ขายใบชาชนิดต่างๆ มีชื่อเสียงจนปัจจุบัน

ห้างซีปาปายาโนปุโลส ห้างของแขกเปอร์เซีย จำหน่ายบุหรี่ต่างประเทศที่เรียกกันว่ายาอียิปเซียน เป็นบุหรี่ฝรั่งมวนโต บรรจุหีบไม้โก้หรู

ห้างเอฟ แกรเลิต แอนด์โก หรือที่เรียกกันติดปากว่า ห้างแกรเลิต ของชาวเยอรมันตั้งอยู่หน้าวังกรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจ จำหน่ายและรับทำเครื่องทองรูปพรรณและเพชรพลอย ฝีมือประณีตงดงาม

แม้จะมีห้างร้านมากมายมาตั้งอยู่ไม่ไกลจากพระบรมมหาราชวังนัก แต่ด้วยขนบธรรมเนียมประเพณีที่เคร่งครัดของวัง ทำให้สาวๆ ชาววังหาโอกาสที่จะออกมาช้อปปิ้งตามห้างร้านเหล่านี้แสนยาก แต่ห้างร้านทั้งหลายก็พยายามหาทางติดต่อซื้อขายกับสาวๆ ชาววังจนได้ ด้วยการส่งแบบและตัวอย่างสินค้าต่างๆ เข้าไปให้ชม เมื่อพอพระทัยพอใจก็สามารถสั่งซื้อ สั่งทำ หรือสั่งตัด หรือบางครั้งก็โปรดให้นำเข้ามาให้ทรงเลือก

เรื่องนี้ในหนังสือราชสำนักสยามในทัศนะของหมอสมิธ ได้เล่าเกี่ยวกับวิธีซื้อหาสินค้าของสมเด็จศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถไว้ว่า

“—หากสมเด็จพระราชินี ทรงพระเสาวนีย์ ให้ซื้อหาสิ่งของจากร้านค้าร้านใดร้านหนึ่ง หรือทรงมีรับสั่งให้ผู้ใดเข้าเฝ้าเป็นกรณีพิเศษ ผู้รับสนองพระเสาวนีย์จะต้องรีบออกจากห้องไปจัดการตามพระราชประสงค์ทันที—“

และยังมีหลักฐานว่า ครั้งหนึ่งเมื่อห้างแบดแมนนำแค็ตตาล็อกหมวกเข้ามาถวาย เมื่อทรงพอพระทัยจึงมีรับสั่งให้ห้างแบดแมนนำหมวกแบบต่างๆ เข้ามาถวายให้ทรงเลือก และโปรดให้เด็กๆ ในพระอุปถัมภ์ขึ้นมาเลือกหมวกคนละใบตามใจชอบ หรือสินค้าชนิดหนึ่งที่ทรงโปรดปราน คือซิการ์ของห้างซีปาปายาโนปูโลส ซึ่งเป็นซิการ์ที่มีรสชาติแบบสากล ห้างซีปาปาฯ ก็ได้นำบุหรี่แบบที่ทรงโปรดเป็นพิเศษส่งเข้ามาถวาย

ถึงแม้ขั้นตอนการขออนุญาตออกไปช้อปปิ้งจะยากเย็นเป็นที่น่าท้อใจ แต่บางคราวก็เป็นโชคดีของสาวชาววังบางคนที่เผอิญเจ้านายของตนมีพระประสงค์หรือความจำเป็นที่จะต้องเสด็จออกมาหาซื้อข้าวของบางอย่าง จึงมีโอกาสได้ตามเสด็จออกมาเดินช้อปปิ้งตามห้าง ซึ่งก็ไม่ใช่เหตุการณ์ที่เกิดขึ้นบ่อยนัก

ขุนวิจิตรมาตราบรรยายถึงภาพสาวชาววังที่ออกมาช้อปปิ้งในหนังสือฟื้นความหลังไว้ว่า “—นายห้างแขกเปอร์เซียคนหนึ่งรู้จักกับข้าพเจ้า เล่าให้ข้าพเจ้าฟังว่าครั้งบิดาเขา (ราวกลางรัชกาลที่ ๕) เวลาเย็นจะมีเรือยาว คนพายเป็นผู้หญิงสาวนุ่งผ้าโจงกระเบน ห่มสไบเฉียงสีต่างๆ ลำละร่วม ๑๐ คน เป็นเรือของเจ้านายหรือของขุนนางชั้นผู้ใหญ่ มาตามคลอง (ซึ่งปัจจุบันเรียกคลองตลาดบ้าง คลองหลอดบ้าง) แล้วมาจอดที่เชิงสะพานช้างโรงสี ตัวนายขึ้นมาเที่ยวซื้อของตามห้าง ห้อมล้อมด้วยฝีพายหญิงเป็นกลุ่มๆ ดูเพลิดเพลินเจริญตามาก บ้างก็เลยไปห้างจีนที่ขายเครื่องลายครามสีต่างๆ—“

แต่ภาพเช่นที่ว่านี้ก็มิใช่ว่าชาวบ้านทั่วไปจะได้เห็นกันบ่อยนัก บางครั้งก็เกิดการช้อปปิ้งแบบไม่ตั้งใจ เช่น ครั้งที่สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ โดยเสด็จพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสตามลำคลองในกรุงเทพฯ เผอิญพบร้านขายของเล่นซึ่งเป็นแพของจีนเอี้ยง ตั้งอยู่ปากคลองผดุงกรุงเกษม จึงโปรดให้หยุดซื้อของเล่น ครั้งนั้นหนังสือพิมพ์บางกอกสมัย ฉบับวันที่ ๒๕ กันยายน ร.ศ. ๑๑๘ ลงเป็นข่าวสั้นความตอนหนึ่งว่า

“—ครั้นเรือพระที่นั่งของสมเด็จพระราชินีมาถึงหน้าแพจีนเอี้ยง จอดอยู่ใต้ปากคลองผดุง ซึ่งประกอบการทำเหล็กวิลาดรูปกระป๋องแลรูปเครื่องเล่นต่างๆ ล้วนเป็นของน่าชม ขณะนั้นจึงได้มีพระบรมราชเสาวนีย์ให้ฝีพายหยุดประทับเรือพระที่นั่งที่แพจีนเอี้ยง แล้วก็ทรงจัดซื้อสิ่งของในแพจีนเอี้ยงรวมเป็นเงินสิบบาท โดยทรงพระมหากรุณาจะอุดหนุนให้การพานิชกรรมเจริญในบ้านเมืองของพระองค์ท่าน ครั้นทรงทอดพระเนตรซื้อสิ่งของเครื่องเล่นเสร็จแล้วก็เสด็จพระราชดำเนินกลับ—“

การช้อปปิ้งของเจ้านายนั้นมิใช่จะช้อปปิ้งเฉพาะข้าวของภายในประเทศเท่านั้น แม้ภายนอกประเทศก็ยังทรงสั่งให้ซื้อ โดยเฉพาะบรรดาเจ้านายที่มีพระโอรสทรงศึกษาอยู่ต่างประเทศ ทรงมีลายพระหัตถ์สั่งให้ซื้อส่งเข้ามา เช่น รถจักรยาน เครื่องแก้ว เครื่องถ้วยชามเนื้อดีแบบแปลกลวดลายสวยงาม การสั่งซื้อแบบนี้นอกจากจะซื้อเพราะต้องพระประสงค์แล้ว ยังเป็นการแข่งขันและประกวดประขันกันอยู่ในทันที

อาจกล่าวได้ว่าการช้อปปิ้งของสาวชาววังนั้นไม่ได้เกิดจากความจำเป็นในชีวิตประจำวัน ส่วนมากมักเกิดจากความต้องการตามประสาสตรี ดังมีเรื่องเล่ากันว่าสาวชาววังสวนสุนันทา อ่านพบโฆษณาเครื่องกระเบื้องจำพวกถ้วยโถโอชามของห้างญี่ปุ่นชื่อห้างอิโต เกิดความอยากได้จึงหนีออกไปซื้อ พอกลับมาก็เกิดความทุกข์ใจด้วยเหตุสองประการ คือปรากฏข่าวในหนังสือพิมพ์ว่ามีนางในหนีเที่ยว แม้จะไม่บอกชื่อเสียงเรียงนามแต่ก็ยังเกรงเจ้านายจะจับได้ว่าหนีไปเที่ยว ประการที่สองเกรงจะถูกกล่าวหาว่าขโมยของหลวง เพราะชาววังไม่มีความจำเป็นที่จะต้องมีข้าวของเครื่องใช้ชนิดนี้ไว้ในครอบครอง จึงต้องหาทางแอบซ่อนทำลายถ้วยชามชุดดังกล่าว เป็นต้น

ปัจจุบันไม่มีทางที่เรื่องราวดังกล่าวจะเกิดขึ้นได้ เพราะไม่มีขอบเขตกฎเกณฑ์กำหนดหรือหวงห้าม ไม่ว่าจะเป็นชาววังหรือชาวบ้าน ขอให้มีเงินเท่านั้น จะช้อปปิ้งที่ไหนเมื่อใด ในหรือนอกประเทศได้อย่างสะดวกสบายทั้งสิ้น

---

เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 24 เมษายน 2560