“ข้าหลวงต่างพระองค์” สมัยรัชกาลที่ 5 มีเจ้านายพระองค์ใดทรงเคยดำรงตำแหน่งบ้าง?

มณฑลอุดร ข้าหลวงต่างพระองค์ สมัยรัชกาลที่ 5
สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เสด็จตรวจราชการมณฑลอุดร (ภาพจาก หอจดหมายเหตุแห่งชาติ)

“ข้าหลวงต่างพระองค์” หรือเดิมเรียกกันว่า “ข้าหลวงใหญ่” “อธิบดีข้าหลวง” หรือ “ข้าหลวงใหญ่สำเร็จราชการ” เป็นตำแหน่งใหญ่ ที่มีอำนาจยิ่งกว่าข้าหลวงทั้งหมด 

ตำแหน่งนี้เริ่มมีขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2434 ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 หลังมีการจัดการปกครองเป็นลักษณะเทศาภิบาล รวมหัวเมืองหลายเมืองเข้าเป็นมณฑล 

เจ้านายที่ทรงเคยดำรงตำแหน่ง ข้าหลวงต่างพระองค์ สมัยรัชกาลที่ 5 มีพระองค์ใดบ้าง?

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร หนึ่งใน ข้าหลวงต่างพระองค์ สมัยรัชกาลที่ 5

1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร ข้าหลวงต่างพระองค์สำเร็จราชการมณฑลลาวกาว ศูนย์กลางอยู่ที่เมืองอุบลราชธานี ประกอบไปด้วยเมืองใหญ่ 7 เมือง คือ อุบลราชธานี จำปาศักดิ์ ศรีสะเกษ สุรินทร์ ร้อยเอ็ด มหาสารคาม กาฬสินธุ์ (พ.ศ. 2434-2436)

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ข้าหลวงต่างพระองค์สำเร็จราชการมณฑลอีสาน (ภาพจากหอสมุดแห่งชาติ)

2. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ข้าหลวงต่างพระองค์สำเร็จราชการมณฑลลาวกลาง (หัวเมืองลาวกลางเดิม) ศูนย์กลางอยู่ที่เมืองนครราชสีมา

ประกอบด้วย 3 เมืองใหญ่ คือ นครราชสีมา ชัยภูมิ และ บุรีรัมย์ (พ.ศ. 2434-2436) และทรงดำรงตำแหน่งข้าหลวงต่างพระองค์สำเร็จราชการมณฑลลาวกาว (พ.ศ. 2436-2453)

3. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม ข้าหลวงต่างพระองค์มณฑลลาวพวน ศูนย์กลางอยู่ที่เมืองหนองคาย ภายหลังย้ายกองบัญชาการไปยังบ้านหมากแข้ง และยกฐานะขึ้นเป็นเมืองอุดรธานี

ประกอบไปด้วยเมืองส่วนหนึ่งทางฝั่งซ้ายของแม่น้ำโขง (ภายหลังเป็นเขตปกครองของฝรั่งเศส หลังวิกฤตการณ์ ร.ศ. 112) และเมืองในพื้นที่อีสานอีก 6 เมือง คือ อุดรธานี ขอนแก่น นครพนม สกลนคร เลย และ หนองคาย (พ.ศ. 2434-2442)

กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม
กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม (ภาพจาก หนังสือ : เฉลิมพระยศเจ้านายมีพระรูป)

นอกจากนี้ยังปรากฏว่า พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา ทรงเคยดำรงตำแหน่งข้าหลวงใหญ่มณฑลพายัพ ในช่วงก่อน พ.ศ. 2435 แต่เป็นเพียงระยะเวลาสั้น ๆ เท่านั้น ก่อนจะเสด็จกลับกรุงเทพฯ

อ่านเพิ่มเติม :

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่


อ้างอิง : 

เติม วิภาคย์พจนกิจ, 2449-2514. อีสาน ในสมัยพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ทรงดำรงตำแหน่งข้าหลวงต่างพระองค์. [ม.ป.ท.]:โรงพิมพ์สมาคมสังคมศาสตร์แห่งประเทศไทย, 2514. สืบค้นเมื่อวันที่ 24 มิถุนายน 2568. https://digital.library.tu.ac.th/tu_dc/frontend/Info/item/dc:329232.

https://www.silpa-mag.com/history/article_150198

https://www.finearts.go.th/pranakornkeereemuseum/view/26189-มหามกุฏราชสันตติวงศ์–พระเจ้าบรมวงศ์เธอ-กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา


เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 25 มิถุนายน 2568