คำว่า กัมพูชา ที่เป็นชื่อประเทศกัมพูชาของคนเขมร ชาวขแมร์ มาจากไหน แปลว่าอะไร ?

รศ. ดร. ศานติ ภักดีคำ อธิบายว่า กัมพูชา มีรากศัพท์มาจากชื่อแคว้น กัมโพช หรือ กัมโพชะ ในอินเดียโบราณ หลักฐานของคำนี้ที่เก่าแก่ที่สุดในดินแดนประเทศกัมพูชา อยู่ในจารึกปราสาทปักษีจำกรง เมืองเสียมเรียบ มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ 15 ปรากฏคำว่า “ศฺรีกมฺวุภูภรภฤต” ซึ่ง กมฺวุ (กัมวุ) ก็คือ กัมพุ หรือ กัมพุช อันเป็นรากศัพท์ของคำว่า กัมพูชา 

จารึกดังกล่าวเล่าถึงที่มาของ กมฺวุ (กัมพุ) ว่ามาจาก ฤๅษีกัมพุ บรรพบุรุษของพวกเขา (ผู้สถาปนาปราสาท) เมื่อเติม ช (ชะ) จะมีความหมายว่า เกิดจาก, มาจาก หรือผู้สืบเชื้อสาย

คำว่า กัมพุช รากศัพท์ของกัมพูชา จึงแปลว่า ผู้ที่เกิดจากฤๅษีกัมพุ นั่นเอง

กัมพุช พบอยู่ในจารึกโบราณตั้งแต่ยุคก่อนพระนคร มีหลักฐานเก่าแก่ที่พบในประเทศไทยคือ จารึกบ่ออีกา เมืองเสมา จังหวัดนครราชสีมา ระบุถึง ศรีจนาศะ รัฐโบราณที่สันนิษฐานกันว่ามีศูนย์กลางอยู่ที่เมืองเสมา ถือเป็นดินแดนที่อยู่นอก กัมพุชเทศ หรือดินแดนของชาวกัมพูชา (เทศ หรือ เทศะ หมายถึง ดินแดนหรือประเทศ)

ศานติ กล่าวว่า “สมัยพระนครเขียน (กัมพุช) ว่า ‘กัมวุช’ หรือ กัมวุชเทศ เพราะเสียง ว กับเสียง พ สลับที่กันได้ ก่อนยุคหลังพระนครจะเปลี่ยนเป็น ‘กัมพุช’ และในเสียงเขมรยุคหลังถึงมาออกเสียงว่า ‘กัมปูเจีย’ ซึ่งก็คือคำว่า กัมพูชา ดังนั้น กัมพุชจึงเป็นศัพท์ที่ใช้มาแต่โบราณและสืบเนื่องมาจนถึงยุคหลัง”

แล้วฤๅษีกัมพุคือใคร? 

ตำนานเล่าว่า ฤๅษีกัมพุ หรือท้าวกัมพู สวยัมภู เป็นบุคคลในตำนานผู้สร้างอาณาจักรฟูนัน อาณาจักรเก่าแก่ในดินแดนเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ที่ครอบคลุมดินแดนกัมพูชา (รวมถึงไทย) มีมเหสีคือนางเปรา ซึ่งพระอิศวรประทานให้เป็นชายา

ฤๅษีกัมพุ หรือท้าวกัมพู สวยัมภูที่ชาวกัมพูชาเชื่อว่าเป็นบรรพบุรุษของตนนี้ น่าจะมีความเกี่ยวข้องกับแคว้นกัมโพชในอินเดีย เพราะหลักฐานทางประวัติศาสตร์และโบราณคดีล้วนบ่งชี้ว่า อาณาจักรฟูนันเติบโตจากการเข้ามาของคนและวัฒนธรรมฮินดูจากอินเดีย ว่าง่าย ๆ คือ ผู้คนจากแคว้นกัมโพช (ในอินเดีย) เอาชื่อแคว้นเดิมมาเรียกดินแดนใหม่ที่ตนบุกเบิก

รศ. ดร. รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล ชี้ว่า พงศาวดารโยนก (กรมศิลปากร, 2475) ซึ่งเรียบเรียงโดย พระยาประชากิจกรจักร (แช่ม บุนนาค) เมื่อ พ.ศ. 2449 อธิบายไว้เช่นกันว่า คำว่า กัมโพช ไม่ใช่ภาษาเขมร แต่เป็นคำของชาวฮินดูในอินเดีย

พงศาวดารโยนกอธิบายว่า กัมโพชเป็นโคตรวงศ์หนึ่งของกลุ่มคนที่ (อ้างว่า) สืบเชื้อสาย นาคนหุศ

นาคนหุศ เป็นอีกหนึ่งบุคคลในปรัมปราฮินดู มีทายาทคือ ยะยาติ ซึ่งได้สมรสกับ 2 เทวี คือ นางเทวยานี และ นางสุรมิชตา แล้วมีบุตรด้วยกัน 5 คน ซึ่งต่อมาคือต้นวงศ์ของตระกูลใหญ่ เรียกว่า ปัญจะมหานาคา ได้แก่ ยทุ ต้นวงศ์พฤศนิช, ตุระวาสุ ต้นวงศ์โยนก, ทรุหยุ ต้นวงศ์กำโพช, อนุ ต้นวงศ์มิลักขุ และปุรุ ต้นวงศ์ภารตะ ตามคติหากคนตระกูลใดเป็นใหญ่ในแว่นแคว้นใด จะเรียกประเทศและผู้คนตามนามวงศ์นั้น

ทั้งนี้ รากคำของกัมโพช มาจาก กัม ในชื่อดาวพระเสาร์ คือ กัมพลนาคะ ส่วน โพช มาจาก พฤษภ (วัวตัวผู้) หรือ นันทราศรี

ในพงศาวดารโยนก พวกชาติโพชะ (กัมโพช) นับถือพระโคและดาวพระเสาร์ เมื่อรับศาสนาฮินดูไศวนิกาย (นับถือพระอิศวร) จึงยกโคเป็นอาสน์ของพระเป็นเจ้า เนื่องจากดาวพระเสาร์เป็นใหญ่ในราศีพฤษภ

ทั้งหมดนี้จึงสอดคล้องกับการก่อร่างของอาณาจักรฟูนัน อันตั้งต้นจากวัฒนธรรมฮินดู นับถือพระอิศวร ก่อนจะกลายเป็นอาณาจักรเจนละ อาณาจักรโบราณที่เกี่ยวพันกับพัฒนาการทางประวัติศาสตร์ในดินแดนกัมพูชาโดยตรง พร้อม ๆ กับคำว่า กัมโพช – กัมพุช ที่พัฒนาจนกลายมาเป็นชื่อประเทศของชาวกัมพูชาในปัจจุบัน

อ่านเพิ่มเติม : 

• คำว่า “เขมร” มาจากไหน เมื่อใดจึงเป็นเขมร-ขแมร์ ?
• “ไทย” ในแบบเรียนประวัติศาสตร์กัมพูชา ความเป็นชาตินิยมในแบบเรียน?
• ผลวิจัยชี้ เมืองพระนคร กัมพูชา คือหนึ่งในเมืองที่มีผู้อาศัยมากสุดในโลกยุคศตวรรษที่ 13

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่

อ้างอิง : 

พระยาประชากิจกรจักร (แช่ม บุนนาค). (2504). พงศาวดารโยนก. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร.

ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน). ขุดคำ-ค้นความ : กัมพูชา. 14 มกราคม 2559. จาก https://db.sac.or.th/inscriptions/word/detail/16445

สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์. จากกัมพุชสู่กัมพูชา ที่มาและความหมายในการรับรู้เขมร. สืบค้นเมื่อ 18 มิถุนายน 2568. (ออนไลน์)

เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 18 มิถุนายน 2568