วัดปรางค์หลวง สถาปัตย์ฯ อยุธยาที่เก่าสุดใน กทม. และปริมณฑล

วัดปรางค์หลวง
วัดปรางค์หลวง จังหวัดนนทบุรี (ภาพจาก www.khaosod.co.thXX

ศิลปกรรมสมัยกรุงศรีอยุธยาในพื้นที่ กทม. และปริมณฑล นั้น “วัดปรางค์หลวง” ตำบลบางม่วง อำเภอบางใหญ่ จังหวัดนนทบุรี อาจนับได้ว่าเป็น “สถาปัตยกรรม” สมัยอยุธยาที่เก่าแก่ที่สุด 

ที่มาของวัด

หนังสือประวัติวัดทั่วราชอาณาจักร เล่ม 2 ของกรมศาสนา ระบุว่า “สร้างในสมัยของพระรามาธิบดีที่ 1 (พระเจ้าอู่ทอง) แห่งกรุงศรีอยุธยาตอนต้น ประมาณ พ.ศ. 1904 โดยกษัตริย์หรือผู้มีบรรดาศํกดิ์มรสมัยนั้นสร้างขึ้น โดยที่มีปรางค์สร้างขึ้นไว้พร้อมกับการสร้างวัด…”

วัดปรางค์หลวง
พระปรางค์ที่สร้างมาแต่แรกตั้งวัด (ภาพจาก www.khaosod.co.th)

แต่เดิมวัดนี้มีชื่อว่า “วัดหลวง” ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 5 สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส มาเห็นองค์พระปรางค์ ที่สร้างขึ้นไว้พร้อมกับการสร้างวัด จึงได้เปลี่ยนนามวัดเป็น “วัดปรางค์หลวง” เป็นวัดสำคัญของชุมชนมาก่อน ด้วยตำแหน่งที่ตั้งของวัดอยู่ริมฝั่งตะวันตกของคลองอ้อมนนท์ หรือเดิมคือแม่น้ำอ้อมนนทบุรี ก่อนการขุดลัดในสมัยสมเด็จพระเจ้าปราสาททอง จึงนับว่าเป็นโบราณสถานที่อยู่ในเส้นทางคมนาคมเก่า ก่อนเกิดเส้นทางใหม่ในสมัยอยุธยาตอนปลาย

เก่าจริงไหม ดูจากอะไร

เนื่องจากพื้นที่กรุงเทพฯ และปริมณฑล เคยเป็นชุมชนขนาดเล็กระดับหมู่บ้าน กระจายตัวตามสองฝั่งลำน้ำมาก่อน ระยะแรกๆ คงมีเฉพาะพระพุทธรูปที่ได้เคลื่อนย้ายลงมาเป็นพระประธานตามวัดต่างๆ ของชุมชน

ขณะที่หลักฐานศิลปกรรมที่เป็นสิ่งก่อสร้างซึ่งเป็นของถาวรติดที่ และคงถูกสร้างขึ้นโดยช่างจากราชธานี และช่างพื้นถิ่น น่าจะสื่อถึงความสำคัญของชุมชนที่ชัดเจนขึ้น ในปัจจุบันได้พบงานก่อสร้างที่เก่าแก่ที่สุดและยังหลงเหลืออยู่ในบริเวณนี้ คือโบราณสถานภายในวัดแห่งนี้

วัดแห่งนี้มี “แผนผัง” ตามระเบียบของวัดสมัยอยุธยาในช่วงพุทธศตวรรษที่ 19-22 คือ ปรางค์ประธานที่ตั้งเป็นหลักของวัด มีอาคารที่เป็นอุโบสถอยู่ด้านหน้าของปรางค์ซึ่งเป็นทิศเหนือ แกนทิศหลักของวัดจึงเป็นแนวเหนือ-ใต้ ตั้งแต่สมัยแรกสร้าง

การขุดแต่งยังค้นพบ “ฐานอาคารเดิม” ที่ซ้อนทับอยู่ใต้ฐานอุโบสถในปัจจุบันวางตัวไปในทางเดียวกัน ต่างไปจากวัดโดยทั่วไปที่เจดีย์ประธาน วิหาร อุโบสถ จะเรียงกันตามแนวทิศแบบมงคลคือ ตะวันตก-ตะวันออก

วัดปรางค์หลวง
ร่องรอยอาคารอุโบสถ 2 สมัย ของจากการขุดค้นเห็นว่า ผนังอาคารด้านบนกดทับลงไปที่รากฐานที่เก่ากว่าด้านล่าง (ภาพจาก “อยุธยาในย่านกรุงเทพฯ” )

ขณะที่ศิลปกรรมหลักของวัดคือ “ปรางค์ประธาน” แต่เดิมเชื่อกันว่ามีอายุเก่าแก่ ถึงสมัยอยุธยาตอนต้น สร้างเมื่อประมาณ พ.ศ. 1904 แต่ต่อมาได้รับการศึกษากำหนดอายุสมัยจากรูปแบบสถาปัตยกรรมและงานปูนปั้นประดับว่าอยู่ราวกลางพุทธศตวรรษที่ 21 (ตั้งแต่ช่วง พ.ศ. 2050)

นอกจากนี้ “ใบเสมา” ที่สลักจากหินชนวนสีเทาขนาดใหญ่ มีความสูงจากฐานถึงยอดไม่นับรวมเดือย ราว 1 เมตร ก็เป็นใบเสมาที่อายุอยู่ในช่วงเดียวกับ “ปรางค์ประธาน” ที่กล่าวไปข้างต้น ซึ่งเป็นหลักฐานด้านศิลปกรรมสมัยอยุธยาที่อาจกำหนดอายุได้เก่าแก่ที่สุดชิ้นหนึ่ง  และที่น่าสนใจคือปัจจุบันยังไม่เคยพบใบเสมาแบบเดียวกันในย่านนี้

วัดปรางค์หลวง
ใบเสมาหินชนวนขนาดใหญ่ของวัด (ภาพจาก “อยุธยาในย่านกรุงเทพฯ” )

เมื่อประมวลวิเคราะห์ ศิลปกรรมและงานก่อสร้าง วัดแห่งนี้อาจนับได้ว่าเป็น “สถาปัตยกรรม” สมัยอยุธยาที่เก่าแก่ที่สุดใน กทม. และปริมณฑลโดยรอบเส้นทางแม่น้ำเจ้าพระยา (หรือ “หัวเมืองปากใต้” สมัยกรุงศรีฯ) ทั้งช่วยสร้างหมุดหมายการกำหนดอายุและภาพของชุมชนในระยะแรกของพื้นที่กรุงเทพฯ และปริมณฑล

อ่านเพิ่มเติมเติม :

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่


อ้างอิง :

ผู้เขียน ไม่ระบุ. ประวัติวัดทั่วราชอาณาจักร เล่ม 2, กรมการศาสนา กระทรวงศึกษา  พ.ศ. 2526.

<http://m-culture.in.th/album/117123 >  สืบค้น 9  มกราคม 2568

ผศ. ดร. ประภัสสร์ ชูวิเชียร. อยุธยาในย่านกรุงเทพฯ ศิลปกรรมที่สัมพันธ์กับแม่น้ำลำคลอง, สำนักพิมพ์มติชน 2561.


เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 10 มกราคม 2568.