พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ ลูกหญิงหนึ่งเดียว ที่รัชกาลที่ 5 ทรงสร้าง “เขาไกรลาส” ให้ในพระราชพิธีโสกันต์

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ สุนทรศักดิ์กัลยาวดี กรมขุนสุพรรณภาควดี
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงอุ้มพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ สุนทรศักดิ์กัลยาวดี กรมขุนสุพรรณภาควดี พระราชธิดาในพระองค์ กับเจ้าคุณจอมมารดาแพ

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ สุนทรศักดิ์กัลยาวดี กรมขุนสุพรรณภาควดี ทรงเป็นพระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าคุณจอมมารดาแพ ผู้เป็น “รักแรก” ในรัชกาลที่ 5 กรมขุนสุพรรณภาควดีทรงเป็นที่รักยิ่งของสมเด็จพระบรมชนกนาถ ถึงขั้นที่ทรงเป็นพระราชธิดาเพียงพระองค์เดียว ทั้งยังเป็นลำดับชั้นพระองค์เจ้า ที่รัชกาลที่ 5 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้าง “เขาไกรลาส” ขึ้นในพระราชพิธีโสกันต์ ทั้งยังทรงเคยมีพระราชดำริว่าจะยกให้สืบราชสมบัติต่อไปอีกด้วย

เจ้าคุณจอมมารดาแพ เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ พระมารดา พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ สุนทรศักดิ์กัลยาวดี กรมขุนสุพรรณภาควดี
เจ้าคุณจอมมารดาแพ พระสนมเอกในรัชกาลที่ 5 ซึ่งสมัยรัชกาลที่ 6 มีพระบรมราชโองการให้เลื่อนบรรดาศักดิ์ขึ้นเป็นเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ (ภาพจากสำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ)

“พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์” พระราชธิดาที่ประสูติแต่ “รักแรก”

คุณแพ เป็นธิดาเจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์ (วอน บุนนาค) กับท่านผู้หญิงอิ่ม และเป็นหลานปู่ของเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค ต่อมาคือ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์) ขุนนางมากบารมี

Advertisement

คุณแพถวายตัวเป็นฝ่ายในเมื่ออายุราว 13 ปี ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้พระราชธิดาคือ พระองค์เจ้าหญิงโสมาวดี เป็นองค์อุปการะคุณแพ

เวลานั้น สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ ทรงมีพระชนมายุราว 15 พรรษา ทรงพบคุณแพครั้งแรก เมื่อครั้งคุณแพตามเสด็จพระองค์เจ้าหญิงโสมาวดีไปชมละครที่วังหน้า

เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ทรงต้องพระทัยคุณแพอย่างยิ่ง ขณะเดียวกัน คุณแพเองก็ตอบรับน้ำพระทัยของเจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ แม้จะมีข้อติดขัดอยู่บ้าง ทว่าท้ายสุดทุกอย่างก็คลี่คลาย เมื่อรัชกาลที่ 4 ตรัสขอคุณแพจากเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ สุนทรศักดิ์กัลยาวดี กรมขุนสุพรรณภาควดี และ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุวพักตร์วิไลยพรรณ
(ขวา) พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ สุนทรศักดิ์กัลยาวดี กรมขุนสุพรรณภาควดี ทรงฉายกับพระโสทรขนิษฐา พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุวพักตร์วิไลยพรรณ (ซ้าย) (ภาพจากหนังสือราชพัสตราภรณ์. สำนักงานเสริมสร้างเอกลักษณ์ของชาติ สำนักงานปลัดสำนักนายกรัฐมนตรี จัดพิมพ์ พ.ศ. 2548)

พระธิดาพระองค์แรกในเจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์กับหม่อมแพ คือ หม่อมเจ้าศรีวิไลยลักษณ์ ประสูติเมื่อวันที่ 24 กรกฎาคม พ.ศ. 2411 ก่อนที่เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์จะเสด็จขึ้นครองราชสมบัติเป็นพระมหากษัตริย์รัชกาลที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เมื่อวันที่ 1 ตุลาคม ปีเดียวกัน

หม่อมเจ้าศรีวิไลยลักษณ์ จึงทรงดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ และหม่อมแพเป็นเจ้าจอมมารดาแพ จากนั้น พ.ศ. 2447 รัชกาลที่ 5 ทรงสถาปนาขึ้นเป็นเจ้าคุณจอมมารดาแพ และเป็นเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

รัชกาลที่ 5 ทรงรักและทรงมีพระเมตตาต่อพระราชธิดาพระองค์แรกในเจ้าจอมมารดาแพอย่างยิ่ง ก่อนหน้าที่สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ จะประสูติ พระองค์เคยตรัสว่าจะยกราชสมบัติให้พระราชธิดาพระองค์นี้

“เขาไกรลาส” ในพระราชพิธีโสกันต์

ในอดีต ไม่ว่าจะเป็นพระราชโอรสพระราชธิดาในพระเจ้าแผ่นดิน ตลอดจนลูกหลานขุนนางและชาวบ้าน มักจะไว้ผมจุก และจะทำพิธีโกนจุกเมื่ออายุราว 11-13 ปี เป็นสัญลักษณ์ของการก้าวสู่วัยผู้ใหญ่ ถือกันว่าเป็นพิธีมงคลที่ยิ่งใหญ่สุดในชีวิตของเด็ก พ่อแม่จึงมักจัดงานให้ดีที่สุดเท่าที่ฐานะจะเอื้ออำนวย

พิธีโกนจุกของพระราชโอรสพระราชธิดาในพระเจ้าแผ่นดิน ที่ประสูติแต่พระมเหสี และดำรงพระยศชั้นเจ้าฟ้าและพระองค์เจ้า เรียกว่า “พระราชพิธีโสกันต์”

ขณะที่พิธีโกนจุกของพระโอรสและพระธิดาในพระบรมวงศานุวงศ์ ที่ประสูติแต่เจ้าจอมมารดา และดำรงพระยศต่ำกว่าพระองค์เจ้าลงมา เรียกว่า “พระราชพิธีเกศากันต์”

พระราชพิธีโสกันต์เริ่มต้นจากโหรหลวงดูฤกษ์ยาม เพื่อกำหนดวันเวลาประกอบพระราชพิธี เมื่อพระมหากษัตริย์ทรงเห็นชอบแล้ว ก็จะมีหมายกำหนดการพระราชพิธี ซึ่งจัดขึ้นในพระบรมมหาราชวัง

เขาไกรลาส พระราชพิธีโสกันต์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ สุนทรศักดิ์กัลยาวดี กรมขุนสุพรรณภาควดี
เขาไกรลาสในพระราชพิธีโสกันต์ สมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ (ภาพจากหนังสือราชพัสตราภรณ์)

สิ่งประกอบพระราชพิธีโสกันต์ที่สำคัญอย่างหนึ่ง คือ “เขาไกรลาส” ซึ่งจะสร้างเฉพาะพระราชพิธีโสกันต์พระเจ้าลูกเธอที่ดำรงพระยศชั้น “เจ้าฟ้า” เท่านั้น

ส่วนพระราชพิธีโสกันต์พระเจ้าลูกเธอ ที่ไม่ได้ดำรงพระยศเจ้าฟ้า ซึ่งรวมถึงพระเจ้าหลานเธอ และบุตรธิดาของขุนนางชั้นผู้ใหญ่ ที่พระมหากษัตริย์ทรงมีพระมหากรุณาธิคุณให้โสกันต์ด้วย จะสร้างแท่นสรงบนลาน ณ มุมพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท

การสร้างเขาไกรลาส (หรืออีกชื่อคือเขาพระสุเมรุ) อิงตามคติในศาสนาฮินดู เนื่องจากเขาไกรลาสเป็นที่สถิตของพระอิศวรหรือพระศิวะ ส่วนคติพุทธเชื่อกันว่า เขาพระสุเมรุตั้งอยู่กึ่งกลางจักรวาล เปรียบเสมือนเสาหลักของโลก มียอดเป็นที่ตั้งสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ซึ่งเป็นที่ประทับของพระอินทร์

เขาไกรลาสในพระราชพิธีโสกันต์ ทำจากไม้และไม้ไผ่ นำมาสานขึ้นโครง บุด้วยกระดาษหลายๆ ชั้น แล้วทาสี มียอดเป็นทรงมณฑป มีสระอโนดาต มีท่อไขน้ำจากปากสัตว์ทั้ง 4 ได้แก่ ช้าง สิงห์ โค และม้า

การสร้างเขาไกรลาสต้องใช้เงินทองมาก สะท้อนจากพระราชดำรัสในรัชกาลที่ 5 ที่ทรงมีต่อสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา พระราชโอรสในพระองค์ ที่ประสูติแต่สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เมื่อครั้งพระราชพิธีโสกันต์ว่า

“อย่าเอาเลยนะ เขาไกรลาสมันแพงนัก แต่พ่อจะทำขวัญเงิน ๑,๐๐๐ ชั่ง”

พระราชธิดาหนึ่งเดียว ที่รัชกาลที่ 5 ทรงสร้าง “เขาไกรลาส” ให้

ในรัชกาลที่ 5 ที่ทรงครองราชย์ 42 ปี ปรากฏว่ามีการสร้างเขาไกรลาสในพระราชพิธีโสกันต์เพียง 5 ครั้งเท่านั้น ได้แก่

1. พระราชพิธีโสกันต์ สมเด็จฯ พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์

2. พระราชพิธีโสกันต์ สมเด็จฯ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ

3. พระราชพิธีโสกันต์ สมเด็จฯ เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ หลังจากนั้น 7 วัน ก็ได้ใช้เขาไกรลาสนี้ในพระราชพิธีโสกันต์ พระองค์เจ้าอาภากรเกียรติวงศ์

4. พระราชพิธีโสกันต์ สมเด็จฯ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ และ สมเด็จฯ เจ้าฟ้าสมมติวงศ์วโรทัย

5. พระราชพิธีโสกันต์ สมเด็จฯ เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ และ สมเด็จฯ เจ้าฟ้ายุคลทิฑัมพร

ทั้งนี้ ครั้งที่ 4-5 ใช้เขาไกรลาสเดียวกัน เพราะระยะเวลาของพระราชพิธีโสกันต์ห่างกันเล็กน้อยเท่านั้น

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ สุนทรศักดิ์กัลยาวดี กรมขุนสุพรรณภาควดี
กรมขุนสุพรรณภาควดี พระราชธิดาผู้เป็นที่รักยิ่งของสมเด็จพระบรมชนกนาถ

ฉัตรดาว ลีเชวงวงศ์ ผู้เขียนวิทยานิพนธ์ “การเมืองในราชสำนักฝ่ายใน ในรัชกาลที่ 5” ระบุว่า กรมขุนสุพรรณภาควดีทรงเป็นพระราชธิดาเพียงพระองค์เดียว ที่มีการสร้างเขาไกรลาส แม้แต่พระราชธิดาชั้นสมเด็จเจ้าฟ้าก็ไม่มีเขาไกรลาส หรือแม้แต่พระราชโอรสชั้นสมเด็จเจ้าฟ้า ที่เป็นพระราชโอรสรุ่นเล็กก็ไม่มีเช่นกัน

เหตุที่รัชกาลที่ 5 ทรงให้สร้างเขาไกรลาสแก่กรมขุนสุพรรณภาควดี ปรากฏหลักฐานเป็นคำชี้แจง ที่ทรงมีต่อสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์ (พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย) ว่า

“ด้วยปีนี้ (พ.ศ. 2421-ผู้เขียนบทความ) ศรีวิไลยจะโกนจุก หม่อมฉันเห็นว่าเปนลูกเพื่อนทุกข์เพื่อนยากและเปนที่รัก เปนหลานสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ ซึ่งเปนผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน ได้ช่วยทำนุบำรุงแผ่นดินมาเปนอันมาก อยากจะขอให้มีเขาไกรลาศสักคราวหนึ่ง ด้วยเห็นแต่ลูกวังหน้า ยศก็เพียงพระองค์เจ้ายังทำเขาไกรลาศแห่มยุรฉัตรได้ แลพระองค์โสมนัสเปนแต่เจ้าหลานเธอ ก็ยังแห่ใหญ่สมโภสสามวันได้”

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีวิไลยลักษณ์ สุนทรศักดิ์กัลยาวดี กรมขุนสุพรรณภาควดี สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 26 ตุลาคม พ.ศ. 2447 ยังความโทมนัสยิ่งแก่สมเด็จพระบรมชนกนาถ และในการพระราชพิธีพระเมรุกรมขุนสุพรรณภาควดี รัชกาลที่ 5 ได้ทรงพระภูษานวล เพื่อแสดงถึงความอาลัยยิ่งในพระราชธิดาพระองค์นี้

อ่านเพิ่มเติม :

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่


อ้างอิง :

นัยนา แย้มสาขา. “การแต่งกายในพระราชพิธีโสกันต์” ในนิตยสารศิลปากร ปีที่ 50 ฉบับที่ 2.

ฉัตรดาว ลีเชวงวงศ์. “การเมืองในราชสำนักฝ่ายใน ในสมัยรัชกาลที่ 5”. วิทยานิพนธ์หลักสูตรปริญญารัฐศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาการเมืองและการจัดการปกครอง ภาควิชาการปกครอง คณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ปีการศึกษา 2558.


เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 2 ตุลาคม 2567