ค้นร่องรอยตัว “อรหัน” นกหน้าคนที่ปรากฏในไทยมาจากไหน?

อรหัน นกหน้าคน
"นกอรหัน" บนเขามอภายในสระอโนดาต ประติมากรรมประกอบพระเมรุมาศ รัชกาลที่ 9

อรหัน (ออระหัน) ในหนังสือ “สัตว์หิมพานต์” ของ ส.พลายน้อย ให้ข้อมูลว่า ภาพจิตรกรรมฝาผนังที่พระวิหารวัดสุทัศนเทพวรารามมีภาพสัตว์หิมพานต์อยู่มาก และที่น่าสนใจก็คือนกหน้าคนขนาดเล็ก ที่บรรดาช่างเขียนเรียกกันว่าตัวอรหัน (ออระหัน) แต่ก็ไม่มีใครอธิบายว่าเหตุใดจึงเรียกเช่นนั้น

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้ทรงวินิจฉัยว่า

“รูปมนุษย์มีปีกที่เรียกกันว่าตัว ‘อรหัน’ นั้น… เคยสังเกตเห็นชอบเขียนในลวดลายและทำรูปภาพตัวเช่นนั้นมาตั้งแต่รัชกาลที่ 2 ก่อนนั้นขึ้นไปไม่เห็นทำ คิดว่าสมัยนั้นเป็นสมัยชอบเปลี่ยนแปลงแผลงลวดลายไปต่างๆ และชอบเอาลายฝรั่งมาใช้ น่าจะมาแต่รูปเทวดาเด็กๆ ของฝรั่งที่เรียกว่า Cherub ดอกกระมัง ใคร่จะเดาว่าได้ชื่อมาจากโปรตุเกส เรียกเสียงคล้ายๆ กันว่า อรหันต์ จึงเลยกลายมาเป็นอรหัน”

อนึ่งเป็นที่น่าสังเกตว่ารูปนกหน้าคนดังกล่าวนี้อาจจะมีมาแล้วตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา เพราะที่หอเขียนวังสวนผักกาดมีรูปแกะสลักไม้เป็นรูปนกหัวคนอยู่ด้วย และลักษณะหัวคนนั้นเป็นแบบฝรั่ง จึงดูสมกับที่สันนิษฐานกันว่าได้สร้างขึ้นในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (พ.ศ. 2200-2231)

นอกจากรูปนกอรหันที่หอเขียนแล้ว ยังมีรูปปั้นอรหันที่หน้าบันพระอุโบสถวัดอินทราราม (วัดตาล) ที่จังหวัดราชบุรีอีกแห่งหนึ่ง ซึ่งเป็นศิลปะสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชเช่นเดียวกัน ในหนังสือพจนานุกรมสถาปัตยกรรมและศิลปเกี่ยวเนื่อง ของโชติ กัลยาณมิตร ได้ตั้งข้อสังเกตไว้ว่า นกอรหันที่หน้าบันแห่งนี้เป็นสถานที่แห่งเดียวที่มีการทำตัวอรหันเป็นรูปคนแก่ไว้ด้วย ซึ่งไม่เคยมีปรากฏในที่แห่งใด

นกหน้าคนแบบนกอรหันของไทยนั้น ตามนิยายของฝรั่งก็มีอยู่หลายตัวเช่น ในนิยายของกรีกโบราณมีกล่าวถึงนางไซเรน (Siren) ก็ว่าตัวเป็นนกหน้าเป็นคนตามประวัติว่าไซเรนเป็นเทพธิดาของเทพแม่น้ำอคีลุส ซึ่งมีมือและศีรษะเป็นมนุษย์ส่วนท่อนล่างเป็นงูคล้ายปลา คือตัวยาวอย่างงูแต่มีหางแบบปลามีเขาที่ศีรษะ

ในหนังสือบางเล่มเล่าว่าคราวหนึ่งอคีลุสสู้กับเฮอรากลีสแล้วถูกหักเขา เลือดที่หยดจากแผลได้เกิดเป็นไซเรน ตามภาพเขียนไซเรนจะถือขลุ่ยแฝด กล่าวกันว่าร้องเพลงได้ไพเราะ แต่ใครได้ฟังก็ถึงแก่ความตาย

อ่านเพิ่มเติม :

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่


เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 12 ตุลาคม 2560