การกสิกรรมอย่างการทำนาเป็นส่วนหนึ่งและส่วนสำคัญในสังคมไทยมาแต่โบราณกาล เพราะ “ข้าว”  เป็นอาหารหลักของผู้คน และเป็นเครื่องบ่งชี้ความอยู่ดีกินดี จึงเกิดเป็นที่มาของการเกิดประเพณี พิธีกรรม ความเชื่อต่าง ๆ โดยเฉพาะตำนานเกี่ยวกับผี เทพ หรือ “สิ่งศักดิ์สิทธิ์” เนื่องในศาสนาผีที่เกี่ยวข้องกับข้าวมากมาย มีดังนี้

1. นางโพสพหรือพระแม่โพสพ ถือเป็นเทพธิดาประจำต้นข้าว โดยทั่วไปจะมีรูปเคารพเป็นหญิงสาว ผมยาวประบ่า ใส่กรอบหน้า ทัดดอกไม้ อยู่ในอากัปกิริยาอ่อนช้อยสวยงาม คือนั่งพับเพียบ มือขวาถือรวงข้าว มือซ้ายอุ้มถุงข้าว แต่งกายโดยห่มสไบ นุ่งผ้าถุง เชื่อว่าพระแม่โพสพสามารถดลบันดาลความสมบูรณ์พูนสุขแก่ผู้ปฏิบัติดีแต่ท่าน และคอยรักษาพืชพันธุ์ธัญญาหารให้อุดมสมบูรณ์

2. แถนหรือพระยาแถน เป็น “ผีฟ้า” เจ้าแห่งเทวดา ผีชั้นสูงบนสวรรค์ มีอิทธิพลต่อการทำมาหากินและดูแลความเป็นอยู่ของผู้คนเบื้องล่าง ผีแถนยังเป็นผู้สรรค์สร้างทุกสิ่ง ทั้งดิน น้ำ ลม ไฟ เครื่องมือใช้สอย ตลอดจนบันดาลภัยธรรมชาติ สามารถทำให้ฝนตก น้ำแล้ง ได้ดังใจนึก ผู้คนจึงเกรงกลัวแถนกันมาก ต้องพึ่งพาอำนาจแถนช่วยขจัดปัดเป่าทุกข์ร้อนต่าง ๆ รวมถึงการขอแถนให้บันดาลฝนตกต้องตามฤดูกาลเพื่อการทำนา

ประเพณีบุญบั้งไฟในภาคอีสานเป็นหนึ่งในการสื่อสารกับแถนเพื่อขอฝน

3. นางธรณีหรือพระแม่ธรณี เทพเจ้าแห่งผืนดินและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่ปกปักรักษาพื้นดิน เมื่อชาวนาจะไถนาหรือหว่านเมล็ดข้าวจึงต้องบอกพระแม่ธรณีให้ทราบ เพื่อเป็นการขออนุญาต พระแม่ธรณีมีรูปเคารพเป็นหญิงสาวงดงาม ผมยาวเกล้ามวย ห่มสไบ นุ่งผ้าถุง และมักปรากฏในท่ายืนบีบมวยผม แต่ในพิธีระดับชาวบ้านจะใช้ก้อนดินแทนรูปเคารพ เซ่นไหว้ด้วยข้าวนึ่ง ไข่ไก่ ประกอบพิธีบนบานอ้อนวอนให้ท่านช่วยรักษาผืนนาและต้นข้าว

4. ปู่ตาหรือภูตา เป็นผีบรรพบุรุษที่ดวงวิญญาณ (ขวัญ) ยังคอยปกป้องคุ้มครองลูกหลาน คอยช่วยเหลือให้ลูกหลานในหมู่บ้านหรือชุมชนห่างไกลจากเภทภัยต่าง ๆ ตลอดจนดูแลให้พืชพันธุ์ธัญญาหารที่ลูกหลานเพาะปลูกไว้เจริญเติบโตด้วยดี แต่ดั้งเดิมปู่ตาจะไม่มีสัญลักษณ์หรือรูปแทน มีเพียงศาลเจ้าเล็ก ๆ ปลูกไว้ในพื้นที่หมู่บ้านแล้วอัญเชิญปู่ตามาสถิตย์ มีสื่อกลางเป็นผู้เฒ่าประจำหมู่บ้านนำการประกอบพิธีเกี่ยวกับปู่ตาเรียกว่า “เฒ่าจ้ำ” หรือขะจ้ำ เจ้าจ้ำ แล้วแต่พื้นที่

ตำแหน่งของศาลปู่ตามักเป็นจุดเงียบสงบ มีร่มไม้รกครึ้ม ส่วนหนึ่งเพื่อประโยชน์ด้านการอนุรักษ์ธรรมชาติและรักษาทรัพยากรป่าไม้ของชุมชน

5. ตาแฮกหรือผีตาแฮก เป็นผีประจำท้องไร่ท้องนา คอยรักษาผืนนาไม่ให้ข้าวในนาเกิดภัยพิบัติเสียหาย เมื่อชาวนาหักร้างถางพงแปรสภาพที่ดินเป็นที่นา จะมีการทำพิธีเชิญผีตาแฮกมาเป็นผู้เฝ้าปกป้องที่นาและข้าวกล้า แต่ละปีเจ้าของที่ต้องทำพิธีบวงสรวงเซ่นสังเวยก่อนไถนา เมื่อเก็บเกี่ยวแล้วก็ต้องแบ่งข้าวให้แก่ผีตาแฮกด้วย

6. นาค เป็นสัตว์ในอดุมคติที่เชื่อว่าต้องอาศัยอยู่ในโลกบาดาลและมีหน้าที่ในการพ่นฝนให้ตกลงในจักรวาล คือทั้งในมหาสมุทร โลกมนุษย์ และป่าหิมพานต์ สัญลักษณ์ของนาคพบได้ทั่วไปทั้งรูปภาพและรูปปั้น คือลักษณะคล้ายงูใหญ่มีหงอน ความเกี่ยวข้องของนาคกับการทำนาคือการทำให้ฝนตกลงมาอันจะเป็นผลดีต่อต้นข้าวในนา

มีนาคอีกแบบเรียกว่า “นาคทรงแผ่นดิน” ที่อยู่ในพิธีแรกไถนา โดยชาวนาจะดูวัน เดือน ปี และทิศที่จะบ่ายหน้าควาย ไม่ให้ควายลากไถนาไปในทิศที่ไม่เหมาะสม ซึ่งเรียกว่า “ทวนเกล็ดนาค” เพราะเชื่อว่าจะทำให้การทำนาในปีนั้นพบแต่ปัญหาและอุปสรรค

ความเชื่อเหล่านี้เป็นสิ่งสะท้อนความสำคัญของข้าว พิธีกรรมที่เกี่ยวข้องยังถือเป็นสิ่งยึดเหนี่ยวจิตใจของชาวนา โดยมุ่งหวังให้สิ่งศักดิ์สิทธิ์บันดาลให้การทำนาประสบความสำเร็จ มีผลผลิตเพียงพอต่อความต้องการ แม้พระพุทธศาสนาจะเข้ามาเป็นศาสนาหลักแทนที่ศาสนาผีดั้งเดิม แต่ความเชื่อดังกล่าวยังคงฝังรากลึก และแทรกซึมอยู่ในสังคมเกษตรกรรมไทยอย่างไม่เสื่อมคลาย

อ่านเพิ่มเติม : 

• “ข้าว” กับบทบาทต่อการเติบโตและล่มสลายของรัฐอยุธยา
• “แม่โพสพ” ชื่อเทวดาหญิงผู้ดูแลข้าว มาจากไหน แท้จริงคือท้าวเวสสุวรรณ?
• ตำนานความเชื่อเรื่อง “ข้าว” ค้นต้นตอของวลี “อย่าทานข้าวเหลือ แม่โพสพจะเสียใจ”

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่

---

อ้างอิง : 

กมพรรณ บุญสุทธิ์. พิธีกรรมและความเชื่อเกี่ยวกับข้าว. นิตยสาร ศิลปากร ปีที่ 60 ฉบันที่ 3 พ.ค. – มิ.ย. 2560.

---

เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 19 ตุลาคม 2567