ถ้าในชีวิตคนเราจะคุ้นเคยกับ “ผ้า” สักผืนหนึ่ง คนในหลายประเทศน่าจะต้องนึกถึง “ผ้าทรงสี่เหลี่ยมจัตุรัส” ที่มีลวดลายเฉพาะตัวซึ่งมักพบเห็นได้ตั้งแต่เป็นผ้าพันคอ คาดผม โพกหัว หรือแม้แต่เป็นผ้าเช็ดหน้า ผ้าชนิดนี้เรียกกันว่า Bandana ซึ่งเดิมทีการใช้งานแรกเริ่ม น้ำหนักมุ่งที่สำหรับเช็ดเป็นหลัก เมื่อเวลาผ่านไป หลายคนนำผ้าชนิดนี้ไปใช้งานแบบอื่น เช่นคาดหัว แบบที่มักพบเห็นศิลปินแอฟริกันอเมริกันอย่าง ทูพัค ชาเคอร์ (Tupac Shakur) สวมใส่

หากสืบค้นข้อมูลโดยเบื้องต้น ผ้าที่เรียกว่า Bandana มักถูกคนอธิบายว่าเกี่ยวข้องเชื่อมโยงกับประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมอเมริกัน นักเขียนบางคนถึงกับนิยามว่าเป็นผ้าอเมริกันเลยทีเดียว ในสังคมอเมริกันผ้าลักษณะนี้ถูกจดจำว่ามักเป็นส่วนหนึ่งของเครื่องแบบคาวบอยในยุคก่อน ไปจนถึงเป็นส่วนหนึ่งของเครื่องแต่งกายกลุ่มคนขับรถพ่วง

อย่างไรก็ตาม บางแหล่งข้อมูลอ้างว่า เป็นชาวยุโรปที่นิยมสูดยานัตถุ์ในศตวรรษที่ 18 ซึ่งมักพบปัญหาว่า หากสั่งน้ำมูกหรือเช็ดทำความสะอาดจมูกโดยใช้ผ้าขาวแล้ว คราบยาสูบสีดำจะติดบนผ้าเช็ดหน้าสีขาวหรือผ้าสีพื้นที่มีเฉดสีอ่อน กระทั่งคนกลุ่มนี้ไปพบกรรมวิธีย้อมผ้าแบบโบราณในอินเดียที่เรียกว่า bandhani สร้างลวดลายหลากหลายสีสันบนผ้าไหมและผ้าฝ้ายให้มีลวดลายสวยงาม

หลังจากบริษัท Dutch and English East India ส่งออกผ้าประเภทนี้ไปอังกฤษ กลุ่มคนสูดยานัตถุ์ก็หันมาใช้ผ้าแบบนี้กัน และเรียกมันว่า Bandana

ในช่วงต้นศตวรรษที่ 19 ชาวยุโรปเริ่มผลิตผ้าชนิดนี้ขึ้นเอง โดยส่วนใหญ่แล้วมักพบได้ในฝรั่งเศส ซึ่งมักย้อมผ้าเป็นสีแดง อันเป็นสีที่คนคุ้นตากับผ้าสารพัดประโยชน์ในยุคหลังกันมากกว่า

สีที่ใช้ย้อมทำมาจากมูลของแกะ รากของพืช และน้ำมันมะกอก แล้วนำมาใส่ผ้าด้วยกรรมวิธีที่ค่อนข้างซับซ้อน ลวดลายบนผ้าอาจดูแล้วนึกถึงลายเพสลีย์ (Paisley) ซึ่งได้อิทธิพลมาจากผ้าคลุมไหล่หรือผ้าพันคอ (shawl) แบบแคชเมียร์

สำหรับในอาณานิคมในอเมริกา ลวดลายบนผ้า bandana บางทีก็เป็นลายแผนที่เพื่อส่งเสริมการท่องเที่ยว ผ้าชนิดนี้ยังแพร่หลายในช่วงสงครามปฏิวัติอเมริกา (Revolutionary War) นักประวัติศาสตร์บางคนตั้งข้อสังเกตว่า มาร์ธา วอชิงตัน (Martha Washington) ภรรยาของจอร์จ วอชิงตัน (George Washington) สั่งผลิตผ้า bandana ที่ทำจากฝ้าย อาจผลิตประมาณ ค.ศ. 1775-76

ผ้า bandana ในยุคนั้น บางผืนจะพบเห็นภาพบุคคลบนผืนผ้าลักษณะคล้ายกับเป็นจอร์จ วอชิงตัน คร่อมบนม้า รายล้อมด้วยปืนใหญ่ และข้อความว่า “จอร์จ วอชิงตัน, Esq., ผู้วางรากฐานและผู้ปกป้องเสรีภาพและความเป็นอิสระของอเมริกา”

หลังจากนั้นเป็นต้นมา ผ้า bandana ก็กลายเป็นสิ่งของที่เชื่อมโยงกับทางการเมืองเสมอมา โดยมีข้อความ ภาพ หรือสัญลักษณ์ บางอย่างที่สะท้อนถึงเชิงการเมือง ขณะที่เหล่าคาวบอยก็นำมาสวมใส่

เวลาต่อมา ภาพชนิดนี้ถูกจดจำว่าไปใช้เป็นผ้าเช็ดหน้า ผ้าพันคอ ผ้าโพกหัว หรือแม้แต่คาดเป็นหน้ากากปิดจมูกและปากในช่วงโรคระบาด

สีที่นิยมมีทั้งแดง ขาว และดำ กลุ่มแอฟริกันอเมริกันก็นำมาใส่กันด้วย ตัวอย่างที่แวดวงดนตรีจดจำกันได้คือภาพของทูพัก ชาเคอร์ (2pac – Tupac Shakur) แร็ปเปอร์ผู้ล่วงลับมักนำผ้าชนิดนี้มาคาดศีรษะอยู่เสมอ ระยะหลังมีผู้ผลิตเครื่องแต่งกายบางรายนำลวดลายจากผ้าชนิดนี้มาประดับลงบนเสื้อผ้า สร้างความแปลกใหม่ไปอีกแบบ

คลิกอ่านเพิ่มเติม : ตามรอยลวดลาย เพสลีย์ (Paisley) ลายผ้ายอดนิยม จากเปอร์เซีย-แคชเมียร์

อ้างอิง :

Hilgers, Laura. “The Global History of the Bandana”. Smithsonian. Online. Published NOV 2020. Access 10 FEB 2022. <https://www.smithsonianmag.com/innovation/global-history-bandana-180976040/>

เผยแพร่เนื้อหาในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 10 กุมภาพันธ์ 2565