| ที่มา | ศิลปวัฒนธรรม ฉบับกรกฎาคม 2539 |
|---|---|
| ผู้เขียน | สุรพล บัณฑุเศรณี |
| เผยแพร่ |
เราถือตลกเป็นบันเทิงรูปแบบหนึ่งที่เป็นธรรมชาติของความสัมพันธ์ระหว่างมุนษย์ ส่วนความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์เป็นเรื่องของวัฒนธรรม และเมื่อทั้งสองสิ่งพ้องกันเช่นนี้แล้ว นัยสําคัญต่อคําว่า “ตลก” ย่อมไม่พ้นอะไร ๆ หลายเรื่องอันเกี่ยวข้องกับวัฒนธรรม และความเป็นมนุษย์
ตลกคือวัฒนธรรมรูปแบบหนึ่งของมนุษย์ เมื่อวัฒนธรรมมีรูปแบบการแสดงออกที่ชัดเจนแน่นอนสม่ำเสมอภายใต้กาลเทศะหนึ่ง ๆ ตลกโดยเฉพาะการแสดงอย่างจงใจจึงควรเป็นสิ่งมีแบบมีแผนด้วย แบบแผนของวัฒนธรรมตลกร่วมสมัยหรือวัฒนธรรมการแสดงตลก นับเป็นสิ่งน่าสนใจต่อการ พิจารณาในฐานะปรากฏการณ์อย่างหนึ่ง โดยปรากฏการณ์นี้มีแง่มุมสะท้อนให้เห็นถึง 5 ด้านด้วยกันคือ ตลกเป็นศิลปะเป็นการพาณิชย์ และสังคม นอกจากนี้ตลกยังเป็นการสื่อสาร การนําเสนอสาสน์ และชีวิต
ปรากฏการณ์ของตลกในฐานะศิลปะ
ตลกเป็นสิ่งที่หามติสากลอาจยอมรับร่วมกันได้ยาก แต่ถ้าเป็นการแสดงตลกจะหาข้อยุติร่วมกันได้ง่ายกว่า ดังนั้นการสร้างความเข้าใจที่ว่าตลกเล่นอย่างไรนั้น ควรทําความเข้าใจผ่านการแสดงออก
การแสดงตลกคือ การแสดงอย่างจงใจเพื่อให้บันเทิงและหัวเราะ อาจจะกระทําต่อหน้ากลุ่มคนที่มาชุมนุมเพื่อชมโดยเฉพาะ หรือผ่านสื่ออย่างหนึ่งอย่างใดก็ได้ จากคําจํากัดความดังกล่าว การแสดงตลกในวัฒนธรรมไทยจึงมีอยู่เพียง 2 ประเภทคือ ตลกตามตัวบท หรือตลกละคร ประเภทที่ 2 คือ ตลกปฏิภาณ หรือจําอวด
ตลกตามตัวบทหรือตลกละครนี้ ไม่ใช่ละครตลก เพราะตลกละครกับละครตลกต่างกัน จุดมุ่งหมายใหญ่ของละครตลกเป็นการแสดงตลกตามเนื้อหาต่อเนื่องเป็นชุด ส่วนตลกละครมีจุดมุ่งหมายหลักอยู่ที่การทําให้คนดูหัวเราะโดยอาศัยการแสดงสั้น ๆ เช่นการแสดงของกลุ่มยุทธการขยับเหงือก ตลกเหล่านี้จะดําเนินตามตัวบทเป็นหลัก ถ้าผิดจากนี้แล้วจะไม่ตลกอาจต้องเล่นใหม่
อย่างไรก็ดี การแสดงนอกบทเกิดขึ้นบ่อยครั้งและทําให้ตลกได้เช่นกัน ตลกตามตัวบทเช่นนี้หากสังเกตให้ดีแล้วผู้แสดงมักเป็นคนมีความรู้หรือเป็นผู้มีการศึกษาสูงระดับปริญญา ตลกตามตัวบทหรือตลกละครจึงอาจเรียกอีกอย่างว่าตลกปัญญาชน
ส่วนตลกปฏิภาณหรือตลกจำอวดประเภทนี้จะไม่มีตัวบทตายตัวแน่นอน ตัวบทคือการนัดแนะเพียงคร่าวๆ เมื่อแสดง ต่างฝ่ายต่างใช้ปฏิภาณไหวพริบเพื่อสร้างลูกรับลูกส่งกันเอง และโดยมากแล้วปฏิภาณในส่วนนี้จะมาจากการจำมุขตลกต่างๆ มาอวดแสดงตามกาลเทศะสถานที่ ตลกประเภทนี้ส่วนมากเป็นการแสดงสด มีการผิดบทที่นัดแนะกันเสมอ แต่การผิดบทเช่นนี้มักสร้างเสน่ห์ให้เกิดลูกรับลูกส่งคมคายยิ่งขึ้น ตลกปฏิภาณผู้แสดงมักเป็นคนต่างจังหวัดและส่วนใหญ่อาจมีการศึกษาน้อย งานประจําของนักแสดงตลกประเภทนี้จะอยู่ตามคาเฟ่ ร้านอาหาร จึงอาจเรียกอีกอย่างว่าตลกคาเฟ่
ปรากฏการณ์ด้านที่สอง ในเชิงพาณิชย์
ต้องตอบคําถามเสียก่อนว่า ตลกคือการเล่นเพื่ออะไร เมื่อตลกเป็นการเล่นและแสดง แน่นอนย่อมมีจุดประสงค์ และเมื่อตลกเป็นศิลปะที่แบ่งแยกพิจารณาได้ถึง 2 ประเภทแล้วมุมมองในส่วนนี้ย่อมต่างกัน
ตลกปัญญาชนอาจเรียกได้ว่าเป็นตลกทุนนิยมบริโภคนิยม เพราะตลกปัญญาชนจะแสดงออกในภาพสะท้อนด้านทุนและสมัยนิยมเป็นด้านหลัก และอาจใช้เป็นเครื่องมือสร้างภาพลักษณ์ในเชิงพาณิชย์ได้มากขึ้น ไม่เลือกว่าสิ่งนั้นจะเป็นตัวผลิตภัณฑ์หรือตัวบุคคล ส่วนตลกคาเฟ่อาจเรียกได้ว่าตลกเสรีนิยมวัตถุนิยม เพราะตลกกลุ่มนี้จะขายบันเทิงผ่านชีวิตประจําวันใกล้ตัว มีการเสียดสียั่วล้อให้ดูโง่เหลวไหล พวกเขาแสดงเพื่อให้เกิดความบันเทิง เป็นหลัก แต่การบันเทิงนี้เองอาจกลายเป็นภาพลักษณ์ของตัวเองที่ขายได้
มมมองด้านนี้บอกได้ว่า การแสดงตลก คือการเล่นเชิงธุรกิจสร้างภาพลักษณ์หรือการเล่นเชิงบันเทิงผ่านการเสียดสียั่วล้อ
ปรากฏการณ์ด้านที่สาม การสังคม
เมื่อตลก 2 ประเภทเป็นตลกเชิงธุรกิจและตลกเชิงบันเทิง สถานภาพในการแสดงออกย่อมแตกต่างออกไป บทบาทและระดับของการเล่นก็ผิดแผกจากกันมาก โดยตลกปัญญาชน อาจกล่าวได้ว่ามี 2 ภาคที่แยกขาดจากกันและไม่มีวันมาพบกันได้ ภาคหนึ่งเป็นภาคธุรกิจ ภาคหนึ่งเป็นภาควิจารณ์ ภาคธุรกิจพบเห็นได้ทั่วไปตามรายการตลกทางโทรทัศน์ ส่วนภาควิจารณ์จะพบได้แต่เฉพาะตามรายการพิเศษจําเพาะ โดยเฉพาะตลกตัวล้อเสียดสีการ เมือง ตลกในภาคนี้มักมีพลังและอํานาจ
ตลกคาเฟก็เช่นกันมี 2 ภาคหากแต่แยกจากกันไม่ได้เลย ตลกคาเฟภาคหนึ่งเป็นนักแสดง ในขณะเดียวกันนั้นเขาต้องใช้อีกภาคหนึ่งร่วมด้วยเสมอ นั่นก็คือนักเสียดสียั่วล้อ การแสดงและถ้อยคําพูดถือเป็นการเล่นที่ไม่มีน้ำหนัก ดังนั้นภายใต้สถานการณ์เช่นนี้พวกเขาได้รับสิทธิพิเศษให้พูดได้ตลอดแทบทุกเรื่องโดยไม่มีใครถือสาผิดกับตลกปัญญาชนที่จําเป็นต้องแบ่งภาคพูดแต่ละครั้งไป คําพูดของตลกคาเฟถือเป็นการบ้าบอเหลวไหลไม่ใช้วิจารณ์ แต่แท้จริงแล้วพวกเขาได้วิจารณ์ตรงตัว เป็นการวิจารณ์ในรูปแฝงของการเสียดสียั่วล้อโดยไม่ได้คาดคิด
จากที่กล่าวตามลําดับ สถานภาพของตลกปัญญาชนนั้นถูกจํากัดโดยบทบาทอันน่าเชื่อถือ แต่ความน่าเชื่อถือกลับแบ่งภาคออกจากกันอย่างเด็ดขาด ขณะเดียวกันตลกคาเฟที่มีสถานภาพเสรีในการเลือกเล่นได้มากกว่า ทว่าบทบาทของพวกเขากลับถูกมองว่าบ้าบอไร้อํานาจ ทั้ง ๆ ที่ความจริงบางประการที่คนอื่นไม่สามารถพูดได้เขาได้กระทําแล้ว
ปรากฏการณ์ด้านที่สี่ ด้านการสื่อสาร
ปรากฏการณ์ด้านนี้จะบอกได้ว่าตลกคือการเล่นอย่างสะท้อนให้เห็นอะไร เมื่อสถานภาพในการพูดของตลก 2 กลุ่มต่างกัน เนื้อหาหรือสารที่ได้สื่อย่อมต่างกันด้วยเนื้อหาของตลกปัญญาชนมักกล่าวถึงเนื้อหา 2 แบบคือ เนื้อหาสร้างความลวง และเนื้อหาสะท้อน ความจริง ซึ่งทั้ง 2 อย่างนี้จะแยกขาดจากกันชัดเจนเสมอ โดยอย่างแรกเป็นการนําเสนอภาพความเคลื่อนไหวของทุนและการบริโภค เป็นการนําเสนอตามกระแสพร้อม ๆ กับการ สร้างกระแสให้เกิดความนิยมชมชอบ ส่วนอย่างหลังเป็นการสะท้อนความจริงพุ่งเป้าถึงสังคมแวดล้อมโดยตรง เช่นนี้มีเล่นได้ไม่บ่อยครั้ง
ส่วนตลกคาเฟก็มีจุดเหมือนที่แตกต่าง นั่นก็คือนัยของเนื้อหาจะกล่าวได้ถึง 2 แบบ หากกระทําพร้อมกัน คือหนึ่งตอกย้ำความจริง และสองทําลายความเท็จ ทั้งความจริงและความเท็จเป็นปกติที่รู้อยู่แก่ใจผู้ชมเสมอ เมื่อตลกคาเฟ่แสดงให้เห็นความขัดแย้งในมุมมองสิ่งนั้น มุมมองนั้นก็เคลื่อนไหวอย่างเห็นความไม่เข้าใจกันและเป็นไปไม่ได้ เป็นการนําเสนอความขัดแย้งที่กลมกลืนไปด้วยกันได้ดี ซึ่งการเล่นระดับนี้ถือเป็นการสื่อสารอันกระตุ้นปฏิกิริยาตอบสนองถึงระดับได้ความพึงพอใจในความจริงที่ต้องการ
เนื้อหาของตลกปัญญาชนและตลกคาเฟต่างกันอย่างยิ่งในเรื่องพื้นฐาน ตลกปัญญาชน เนื้อหาตั้งอยู่บนพื้นฐานของความไม่รู้เป็นการสร้างความลวงเพื่อเปิดเผยความจริงที่ควรใส่ใจ ส่วนตลกคาเฟ่มีเนื้อหาบนพื้นฐานของการรู้ตัว ตลกเพื่อตอบสนองความปรารถนาตอกย้ำ ความจริงทําลายความเท็จในสถานภาพอนุมัติพิเศษที่เล่นบ้าบอเหลวไหลอย่างยอมรับได้
ปรากฏการณ์ด้านที่ห้า การนําเสนอสาสน์
ทําไมตลกปัญญาชนจึงได้รับการยอมรับและมีความรู้สึกที่ดีมีอํานาจมากกว่าตลกคาเฟ่ สาเหตุหนึ่งนั้นน่าจะมาจากการนําเสนอสาสน์ ลองสมมติตัวอย่างสักเหตุการณ์ที่ตลกทั้งสองนํามาเสนอ รุทธกับฟ้าในโฆษณามิสทิน
ตลกปัญญาชนจะนําเสนอด้วยการเล่นภาพลักษณ์ที่ดีและเป็นที่รู้กันดีในแง่ตัวสินค้า การเล่นคือภาพลักษณ์อันดูดีสวยงาม แต่จะผ่านกลวิธีและท่าทางบ้าบอให้เหตุแห่งการผิดใจนั้นพิสดารเหลือเชื่อเหลวไหลสนุก ๆ ที่สุดโฆษณาภาคตลกชุดนี้จะจบลงอย่างสมหวัง ภาพลักษณ์ที่ดียังมีอยู่ ในขณะที่ตลกคาเฟ่จะนําเสนอด้วยการสร้างภาพลักษณ์ที่ขัดแย้งกับต้นแบบ อาจเป็นความน่าทุเรศชวนเวทนาเข้ามาแทนที่ นี่คือสิ่งที่ตลกคาเฟเริ่มทําลายความจริงในภาพลักษณ์ที่ดูดีแต่เดิม ปรากฏการณ์เช่นนี้สร้างความแตกต่างได้ชัดเจนทีเดียว
ด้านที่หก ตลกคือการเล่นอย่างแสดงธรรมชาติของอะไร
มุมมองนี้น่าจะเป็นผลสะท้อนของระดับความรู้หรือการศึกษาสาเหตุของความน่าจะเป็นสืบเนื่องมาจากความรู้แบบสําเร็จรูป โดยมากมักเป็นความรู้ที่น่าเชื่อถือ ผ่านกระบวนการรับรองมามาก
สําหรับการแสดงตลกนั้น การมีความรู้สูงอาจจะเป็นตัวปิดกั้นการแสดงออกได้ เพราะการเลือกวางบทบาทของตลกประเภทนี้ถูกจํากัดด้วยสถานภาพอันน่าเชื่อถือ แต่ในขณะเดียวกันการมีความรู้น้อยของตลก อีกประเภทหนึ่งที่ถูกมองไปว่าเขาไม่น่าจะมีความคิดสําเร็จรูปยึดติด แต่ในความจริงนั้น เขากลับยึดติดกับความสําเร็จรูปมากกว่าตลกปัญญาชน ตลกคาเฟ่ทําให้คนเข้าถึงความจริงได้มากกว่าและดีกว่าตลกปัญญาชนในบางขณะ แต่ตัวตลกคาเฟเองบางคนมีโอกาสเข้าใจความจริงนั้น ๆ ได้น้อยกว่าตลกปัญญาชนทั้งหลาย
เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 24 ธันวาคม 2561
