“ศาลปู่หลุบ” ในอีสาน โดยเฉพาะหนองบัวลำภู ทำไมมีหลายแห่ง?

ศาลปู่หลุบ
ศาลปู่หลุบที่บริเวณกลางป่าดงลาน-ผานกเค้า ริมถนนมลิวรรณ (ขอนแก่น-เลย) ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 201 ใน ต.นาหนองทุ่ม อ.ชุมแพ จ.ขอนแก่น (ภาพจาก ศิลปวัฒนธรรม พ.ค. 2566. โดยทรงสุรวิทย์ ย้อยแสง)

ตั้งแต่จังหวัดเลย ขอนแก่น ชัยภูมิ อุดรธานี หนองคาย และหนองบัวลำภู มีผู้นับถือ “ปู่หลุบ” กันเป็นจำนวนมาก ดังจะเห็นได้จาก “ศาลปู่หลุบ” ขนาดเล็กใหญ่จำนวนมากมายที่ตั้งอยู่ในจังหวัดต่างๆ ดังกล่าว 

“ปู่หลุบ” เป็นใคร

เนื่องจาก “ปู่หลุบ” เป็นที่นับถือของผู้คนในหลายพื้นที่ ความเป็นมาของปู่หลุบในแต่ละจังหวัดจึงมีเรื่องเล่าต่างกันออกไป

จังหวัดหนองบัวลำภู ปู่หลุบเป็นชาวเมืองหล่มสักที่อพยพมาอยู่ที่บ้านโนนป่าหว้าน อ. สุวรรณคูหา จ. หนองบัวลำภู เป็นผู้นำชุมชนที่ช่วยปราบโจรผู้ร้ายป้องกันภัย หลังจากเสียชีวิตไปขอเป็นบริวารของวิญญาณพระวอ-พระตา (อดีตเจ้าเมืองหนองบัวลำภู) จึงมอบหมายให้ผีเป็นผู้รักษาเขตแดนของเมือง

ศาลปู่หลุบ
รูปปั้นปู่หลุบและหอสถิตดวงวิญญาณภายในศาลปู่หลุบเมืองหนองบัวลำภู (หลังใหม่)

แถบดงลานและผานกเค้า (พื้นที่ระหว่าง อ. ภูกระดึง จ. เลย กับ อ. ชุมแพ จ. ขอนแก่น) ปู่หลุบเป็นนายพรานที่ล่าสัตว์อยู่บริเวณดงลาน ต่อมาทำเรื่องผิดศีลธรรมรุนแรง จึงถูกธรณีสูบลงไปใต้ดิน

พระเทพวิสุทธิมงคล (ศรี มหาวีโร) วัดประชาคมวนาราม อ. ศรีสมเด็จ จ. ร้อยเอ็ด พระเถระฝ่ายกรรมฐาน ศิษย์พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ที่เคยธุดงค์มาพักใน อ. โนนสัง จ. หนองบัวลำภู ให้ข้อมูลเกี่ยวกับผีปู่หลุบว่า ผีปู่หลุบเป็นเจ้าแห่งผี มีอาณาเขตปกครองผีทั้งหมดตั้งแต่ภูเก้าถึงภูพานคำ เมื่อมีพระกรรมฐานเที่ยวไปในแถบเทือกเขานี้ ผีปู่หลุบก็มักจะทดลองภูมิจิตภูมิธรรมทันที

ฯลฯ

“ศาลปู่หลุบ” อยู่ที่ไหนบ้าง

เมื่อปู่หลุบเป็นที่เคารพนับถืออย่างกว้างขวาง ในจังหวัดหนองบัวลำภูและพื้นที่ใกล้เคียงจึงมีศาลของปู่หลุบกระจายอยู่ตามพื้นที่ต่างๆ ซึ่งส่วนใหญ่มักจะเป็นช่องเขาในเส้นทางคมนาคมสำคัญ ได้แก่

ศาลที่หนองบัวลำภู เป็นศาลขนาดใหญ่ที่สุด ตั้งอยู่บนเขาภูพานคำ ริมทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 210 (อุดรธานี-เลย) ในพื้นที่บ้านภูพานทอง ต. หนองบัว อ. เมือง จ. หนองบัวลำภู เดิมศาลนี้ตั้งติดถนนบริเวณทางโค้งและอันตราย จึงย้ายศาลมาอยู่ ณ ที่ปัจจุบัน เมื่อ พ.ศ. 2564 จัดพิธีใหญ่โต มีผู้ว่าราชการจังหวัดหนองบัวลำภู และข้าราชการระดับสูงจำนวนมากมาร่วมงาน

พิธีบวงสรวงสักการะศาลของปู่หลุบ จังหวัดหนองบัวลำภู เมื่อ พ.ศ. 2564 มีผู้ว่าราชการจังหวัดหนองบัวลำภู เป็นประธานในพิธี (ภาพจาก https://nongbualamphu.nso.go.th)

ศาลที่ดงลาน-ผานกเค้า ในเขตอุทยานแห่งชาติภูผาม่าน ริมถนนมลิวรรณ (ขอนแก่น-เลย) ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 201 พื้นที่ ต. นาหนองทุ่ม อ. ชุมแพ จ. ขอนแก่น ดงลาน-ผานกเค้าเป็นป่าไม้เขตรอยต่อระหว่าง อ. ภูกระดึง จ. เลย กับ อ. ชุมแพ จ. ขอนแก่น

ศาลที่พองหนีบ “พองหนีบ” เป็นช่องเขาที่มีแม่น้ำพองไหลผ่าน ในอดีตชาวบ้านที่เดินทางผ่านต่างให้ความเคารพยำเกรงเป็นอย่างมาก ต่อมามีการสร้างเขื่อนอุบลรัตน์ การไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทยจึงย้ายศาลลงมายังที่ราบทางใต้ของตัวเขื่อน

ศาลที่ช่องข้าวสาร ตั้งอยู่บนเชิงเขาภูพานคำ ทางทิศตะวันออกของช่องข้าวสาร ในอดีตคือเส้นทางคมนาคมระหว่างเมืองเวียงจันทน์กับบ้านเมืองในลุ่มน้ำชีและลุ่มน้ำมูลตอนบน ปัจจุบันบริเวณช่องข้าวสารเป็นรอยต่อระหว่าง อ. สุวรรณคูหา จ. หนองบัวลำภู กับ อ. บ้านผือ จ. อุดรธานี

ศาลปู่หลุบ
ศาลที่บริเวณช่องข้าวสาร รอยต่อระหว่าง อ.สุวรรณคูหา จ.หนองบัวลำภู กับ อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี

นอกจากนี้ ยังมีศาลขนาดใหญ่ที่สร้างขึ้นใหม่ตามเส้นทางคมนาคมสำคัญระหว่างหนองบัวลำภูกับจังหวัดข้างเคียง เช่น ศาลที่ช่องเขาขาด ริมทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 2146 (โนนสัง-อุบลรัตน์), ศาลปู่หลุบที่เนินเขาใกล้กับที่ว่าการอำเภอเอราวัณ ริมทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 210 (อุดรธานี-เลย) ฯลฯ และศาลขนาดเล็กที่ชาวบ้านสร้างขึ้นสำหรับสักการะของชุมชนในเขตจังหวัดเลย ขอนแก่น หนองบัวลำภู อุดรธานี และชัยภูมิ

ทำไมต้อง “หนองบัวลำภู” ทำไมต้อง “ปู่หลุบ” 

“เมืองหนองบัวลำภู” เป็นชุมชนโบราณขนาดใหญ่ที่มีความเจริญรุ่งเรือง มีสถานะเป็นเมืองหน้าด่านทางใต้ของราชอาณาจักรล้านช้าง ตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ 19-24 มีชุมชนโบราณขนาดเล็กในวัฒนธรรมล้านช้างกระจายอยู่โดยรอบในพื้นที่จังหวัดหนองบัวลำภู 

ราว พ.ศ. 2302-2322 เกิดความขัดแย้งภายในราชสำนักล้านช้างเวียงจันทน์ พระวอ-พระตาจึงนำไพร่พลในสังกัดมาตั้งบ้านเรือน และแยกเป็นอิสระจากราชสำนักเมืองเวียงจันทน์ แต่ภายหลังทัพเมืองเวียงจันทน์ร่วมมือกับพม่าจากเมืองเชียงใหม่เข้าตีเมืองได้สำเร็จ

พ.ศ. 2370 เมืองหนองบัวลำภูเป็นหน้าด่านและสมรภูมิสำคัญในสงครามระหว่างราชสำนักเมืองเวียงจันทน์กับราชสำนักกรุงเทพฯ คราวศึกเจ้าอนุวงศ์ เป็นเหตุให้บ้านเรือนถูกเผาทำลาย และมีการกวาดต้อนครัวชาวเมืองลงไปด้วย

ศาลปู่หลุบ
แผนที่แสดงแนวเขตแดนเมืองหนองบัวลำภู สันนิษฐานตามข้อมูลที่ปรากฏในเอกสารจดหมายเหตุ (ภาพปรับปรุงจาก Google Earth, 27 พฤษภาคม 2565)

ขณะที่พบว่า ที่ตั้ง “ศาลปู่หลุบ” มีความสัมพันธ์กับพื้นที่ของเมืองหนองบัวลำภู โดยตำแหน่งที่ตั้งของศาลที่สำคัญนั้นอยู่ในแนวเขตเมือง และตำแหน่งของศาลยังเป็นช่องเขาในเส้นทางคมนาคมโบราณระหว่างเมืองหนองบัวลำภูกับเมืองอื่นๆ ที่อยู่ข้างเคียง

ตัวอย่าง เช่น ศาลที่ช่องข้าวสาร อยู่บนเส้นทางระหว่างเมืองหนองบัวลำภูกับเมืองพาน, เมืองท่าบ่อ, เมืองเวียงคุก, เมืองพานพร้าว และเมืองเวียงจันทน์, ศาลที่พองหนีบ มีความสัมพันธ์กับเขตแดนเมืองหนองบัวลำภูทางทิศใต้ ก่อนการสร้างเขื่อนอุบลรัตน์ นี่คือเส้นทางรอยต่อระหว่าง อ. โนนสัง จ. อุดรธานี กับ อ. น้ำพอง จ. ขอนแก่น, ศาลที่ดงลาน-ผานกเค้า มีความสัมพันธ์กับเส้นทางโบราณจากเมืองหนองบัวลำภูผ่านพื้นที่ดงลานเชื่อมไปยังเมืองหล่มสัก ฯลฯ

ศาลปู่หลุบ
แผนที่แสดงตำแหน่งที่ตั้งศาลปู่หลุบที่มีขนาดใหญ่ มีความสำคัญ และเป็นศาลเก่าแก่ดั้งเดิม เปรียบเทียบกับแนวเขตแดนเมืองหนองบัวลำภู สันนิษฐานตามข้อมูลที่ปรากฏในเอกสารจดหมายเหตุ (ภาพปรับปรุงจาก Google Earth, 27 พฤษภาคม 2565)

การสร้างศาลผีตามช่องเขาที่เป็นเขตแดนระหว่างเมือง อาจสัมพันธ์กับความเชื่อเรื่องผี อันเป็นอำนาจเหนือธรรมชาติ เพื่อคุมคนในท้องถิ่นไม่ให้ละเมิดกติกาที่สังคมได้ร่วมกันสร้าง หรือเจ้าเมืองหนองบัวลำภูในอดีต ใช้ความเชื่อนี้ปกป้องพื้นที่ในปกครองของตนจากการถูกเอารัดเอาเปรียบจากบรรดาเจ้าเมืองข้างเคียง ที่มีอำนาจและยศถาบรรดาศักดิ์สูงกว่า จึงสร้างตามเขตแดนเมืองหนองบัวลำภูในเส้นทางสำคัญที่เชื่อมต่อยังเมืองข้างเคียง เพื่อให้ผีปู่หลุบช่วยป้องกัน “คนต่างเมือง” ที่จะเข้ามาแย่งชิงเอาทรัพยากรธรรมชาติ

อ่านเพิ่มเติม :

สำหรับผู้ชื่นชอบประวัติศาสตร์ ศิลปะ และวัฒนธรรม แง่มุมต่าง ๆ ทั้งอดีตและร่วมสมัย พลาดไม่ได้กับสิทธิพิเศษ เมื่อสมัครสมาชิกนิตยสารศิลปวัฒนธรรม 12 ฉบับ (1 ปี) ส่งความรู้ถึงบ้านแล้ววันนี้!! สมัครสมาชิกคลิกที่นี่


อ้างอิง :

ผศ. ดร. ธีระวัฒน์ แสนคำ. “ศาลปู่หลุบกับเขตแดนเมืองหนองบัวลำภู : ความสัมพันธ์ที่น่าสงสัย?” ใน, ศิลปวัฒนธรรม พฤษภาคม 2566.


เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 13 มกราคม 2568.