| ผู้เขียน | กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม |
|---|---|
| เผยแพร่ |
หลายคนอาจเคยไปชมความงามของ “วัดเบญจมบพิตร” ที่รัชกาลที่ 5 โปรดเกล้าฯ ให้ “กรมนริศ” ทรงเป็นผู้ออกแบบก่อสร้างพระอุโบสถกันมาแล้ว และอาจเคยไปบริเวณพระระเบียงของวัด ซึ่งประดิษฐานพระพุทธรูปนับหลายสิบองค์ มองเผินๆ อาจไม่ต่างจากวัดใหญ่หลายแห่ง ที่มีพระพุทธรูปตรงพระระเบียงเหมือนกัน แต่ที่วัดแห่งนี้คือ “พิพิธภัณฑ์พระพุทธรูป” แห่งแรกของไทย ซึ่งมีมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 5
ศ. ดร. ชาตรี ประกิตนนทการ เล่าถึงประเด็นนี้ไว้ในหนังสือ “การเมืองและสังคมในศิลปสถาปัตยกรรมสยามสมัย ไทยประยุกต์ ชาตินิยม” (สำนักพิมพ์มติชน) ว่า
พระพุทธรูปที่ประดิษฐานอยู่ภายในพระระเบียง วัดเบญจมบพิตร ทั้งหมด 52 องค์ เป็นพระพุทธรูปที่มีพุทธลักษณะงดงามโดดเด่นจากแต่ละท้องถิ่น และจากแต่ละยุคสมัย ซึ่งถูกอัญเชิญมาจากหัวเมืองต่างๆ ที่อยู่ภายใต้พระราชอำนาจของสยาม อาทิ เมืองเชียงใหม่ พะเยา ลำพูน นครราชสีมา เพชรบุรี นครศรีธรรมราช ทั้งบางองค์ยังนำมาจากต่างประเทศ เช่น ญี่ปุ่น อินเดีย ลังกา พม่า
พระพุทธรูปทั้งหมดนี้ มีทั้งองค์จริงและองค์ที่หล่อขึ้นใหม่ เพื่อให้เมื่อตั้งรวมกันแล้วพระพุทธรูปทั้งหมดจะได้ดูมีขนาดที่ไม่ต่างกันจนเกินไปนัก ซึ่งเรื่องนี้ถือเป็นข้อกำหนดสำคัญข้อหนึ่งในการพิจารณาเลือกสรรพระพุทธรูปมาประดิษฐาน
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงเล่าว่า
“…ขณะเมื่อสร้างวัดนี้อยู่ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชดำริว่า พระพุทธรูปสำหรับประดิษฐานไว้ ณ วัดนี้ ควรจะเลือกพระพุทธรูปโบราณซึ่งสร้างขึ้นในประเทศและในสมัยต่างๆ กัน…รวบรวมมาตั้งแสดงให้มหาชนเห็นแบบอย่างพระพุทธรูปต่างๆ โดยทางตำนาน…”
การรวบรวมพระพุทธรูปจากแหล่งต่างๆ มาไว้ยังวัดเบญจมบพิตร ทำให้ที่นี่เป็น “พิพิธภัณฑ์พระพุทธรูป” ดังที่ อ. ชาตรี ยกพระราชหัตถเลขาในรัชกาลที่ 5 ที่ทรงมีถึงสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส มาว่า
“…มีองค์เดียวแต่พระทรงเครื่องลำพูน ที่ตั้งอยู่ในพระอุโบสถวัดเบญจมบพิตร เปนพระที่มีองค์เดียว ไม่มีสองงามเลิศล้น แต่พระเช่นนั้นควรจะอยู่วัดเบญจมบพิตร ซึ่งเปนที่รวบรวมพระต่างๆ เปนมิวเซียม ไม่ควรจะไปเที่ยวไว้กระจายให้คนไปเที่ยวดูลำบาก…”
อ. ชาตรี บอกอีกว่า จากพระราชดำริในรัชกาลที่ 5 ทั้งสองครั้ง นอกจากจะทำให้เห็นถึงกระแสความคิดสมัยใหม่อย่างตะวันตก ที่แพร่หลายเข้ามายังสังคมสยามในเรื่องการจัดตั้งพิพิธภัณฑ์แล้ว ยังแฝงนัย 2 ประการ
ประการแรกคือ เริ่มมองพระพุทธรูปในมิติการเป็น “โบราณวัตถุ” สำหรับตั้งแสดงในพิพิธภัณฑ์ แทนความศักดิ์สิทธิ์ในมิติเดิม และประการที่สองคือ ความคิดในการมองกรุงเทพฯ เป็นศูนย์กลาง และมีอำนาจเหนือหัวเมืองต่างๆ อย่างแท้จริง ไม่ใช่เป็นศูนย์กลางแต่ในนามเช่นอดีต
เมื่อวิเคราะห์แล้ว การที่รัชกาลที่ 5 สามารถอัญเชิญพระพุทธรูปจากหัวเมืองต่างๆ มารวมไว้ที่กรุงเทพฯ ได้อย่างหลากหลาย ส่วนหนึ่งเป็นเพราะผลพวงจากการปฏิรูปการปกครองใน พ.ศ. 2435
ครั้งนั้นทำให้เกิดประเพณีใหม่ขึ้นอย่างหนึ่งคือ การตรวจราชการหัวเมือง ซึ่งเป็นแนวคิดของ “กรมดำรง” เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยในขณะนั้น
การออกตรวจราชการนอกจากจะช่วยสร้างความมั่นคงให้ส่วนกลางว ผลพลอยได้ที่ตามมาคือ การสืบเสาะค้นคว้าเรื่องราวทางประวัติศาสตร์ พงศาวดาร และโบราณคดีของท้องถิ่นต่างๆ ทำให้กรมดำรงทรงทราบว่า บ้านเมืองไหนมีความเป็นมาอย่างไร โบราณวัตถุมีค่าหรือพระพุทธรูปที่สวยงามอยู่ที่แห่งใดบ้าง
เหตุนี้เองที่น่าจะเป็นเหตุผลที่รัชกาลที่ 5 ทรงมอบหมายให้กรมดำรงทรงเป็น “แม่งาน” ในการเสาะหาและอัญเชิญพระพุทธรูปที่สวยงามและมีค่าจากหัวเมืองต่างๆ มาไว้ที่พระระเบียงพระอุโบสถ วัดเบญจมบพิตร
กลายเป็นจุดกำเนิด “พิพิธภัณฑ์พระพุทธรูป” แห่งแรกของไทย ที่มีให้ชมมาถึงปัจจุบันนี้
อ่านเพิ่มเติม :
- แนวคิดเรื่องเขตแดนสมัยใหม่ จากภาพเขียนภายในพระอุโบสถ “วัดเบญจมบพิตร”
- ทำไมรัชกาลที่ 5 เปลี่ยนพระราชหฤทัย ไม่ทรงอัญเชิญพระพุทธชินราชมากรุงเทพฯ
อ้างอิง :
ชาตรี ประกิตนนทการ. การเมืองและสังคมในศิลปสถาปัตยกรรมสยามสมัย ไทยประยุกต์ ชาตินิยม. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ : มติชน, 2566
เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 29 มิถุนายน 2567
