| ผู้เขียน | เด็กชายผักอีเลิด |
|---|---|
| เผยแพร่ |
แนวคิดเรื่อง “เขตแดนสมัยใหม่” จากภาพเขียน “พระสถูปเจดีย์” ภายในพระอุโบสถ วัดเบญจมบพิตร
วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม ราชวรมหาวิหาร พระอารามหลวงชั้นเอก และวัดประจำรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ถือเป็นวัดสำคัญในกรุงเทพฯ ที่ชาวไทยรู้จักกันดี รวมถึงนักท่องเที่ยวชาวต่างชาติ ที่จะรู้จักในชื่อ “The Marble Temple” จากการที่พระอุโบสถประดับด้วยหินอ่อนอย่างดีจากอิตาลี จึงเป็นวัดที่มีทั้งมูลค่า และคุณค่าอย่างมหาศาล ในแง่ของแหล่งท่องเที่ยวทางวัฒนธรรม และมรดกทางภูมิปัญญาที่สำคัญยิ่งของไทย
วัดเบญจมบพิตร นอกจากจะเป็นวัดไทยที่วิจิตรงดงามด้วยสถาปัตยกรรมแบบไทยจารีต โดยการออกแบบของ “นายช่างใหญ่แห่งกรุงสยาม” หรือ สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ พระอารามหลวงแห่งนี้ยังถือเป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์ ที่อธิบายโลกทัศน์ของชนชั้นนำสยามในยุคเปลี่ยนผ่าน จากรัฐจารีตแบบโบราณมาสู่รัฐสมัยใหม่อย่างสมบูรณ์ในยุครัชกาลที่ 5 เพราะเป็นสิ่งปลูกสร้างที่บรรจงใส่รายละเอียดความเป็นสถาปัตยกรรมไทยอย่างปราณีต และสร้างร่วมสมัยกับช่วงเวลาที่รัชกาลที่ 5 ทรงปฏิรูปการปกครอง ทรงเริ่มนโยบายรวมศูนย์พระราชอำนาจที่กระจัดกระจายให้เข้าสู่ส่วนกลาง เพื่อสร้างรัฐสมัยใหม่เรียกว่า รัฐสมบูรณาญาสิทธิราชย์
ศ. ดร. ชาตรี ประกิตนนทการ อธิบายเรื่อง “แนวคิดสมบูรณาญาสิทธิราชย์ในพระอุโบสถวัดเบญจมบพิตร” ในหนังสือ การเมืองและสังคมในศิลปสถาปัตยกรรม สยามสมัย ไทยประยุกต์ ชาตินิยม (มติชน, พิมพ์ครั้งที่ 2, 2550) ไว้ว่า ถ้าพิจารณาเฉพาะในงานสถาปัตยกรรมแบบจารีตจะพบว่า พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ ทรงใส่พระทัยในการสร้างงานสถาปัตยกรรมทางพระพุทธศาสนามากที่สุดเพียงแห่งเดียวคือ วัดเบญจมบพิตร ซึ่งได้เริ่มสร้างตั้งแต่ พ.ศ. 2442 จวบจนสิ้นสุดรัชกาลก็ยังไม่แล้วเสร็จ ซึ่งจากเอกสารหลักฐานเกี่ยวกับการก่่อสร้างที่ยังเหลืออยู่ จะเห็นได้ชัดว่า พระองค์ทรงเข้ามาดูแลในรายละเอียดอย่างใกล้ชิดแทบจะทุกขั้นตอนในการออกแบบ
ทรงมีจดหมายกล่าวชมเชยสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ไว้ตอนหนึ่งว่า
“….ฉันไม่ได้นึกจะยอเลย แต่อดไม่ได้ ว่าเธอเป็นผู้นั่งอยู่ในหัวใจฉันเสียแล้วในเรื่องทำดิไซนเช่นนี้….”
ข้อความในจดหมายย่อมยืนยันได้เป็นอย่างดีว่า งานออกแบบของเจ้าฟ้าพระองค์นี้สามารถถ่ายทอดแนวคิดต่าง ๆ ขององค์รัชกาลที่ 5 ได้อย่างสมบูรณ์ ตรงพระราชประสงค์ของพระองค์ ด้วยเหตุนี้ งานออกแบบของสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ จึงเท่ากับเป็นเสมือนการศึกษาความคิดในการสร้างสรรค์งานสถาปัตยกรรมขององค์รัชกาลที่ 5 ด้วยในอีกทางหนึ่ง
งานสถาปัตยกรรมวัดเบญจมบพิตรก็เหมือนกระจกบานใหญ่ที่สุด ที่สามารถสะท้อนความคิด และความเปลี่ยนแปลงทางสังคมในสมัยรัชกาลที่ 5 ภายใต้กระบวนการสถาปนารัฐสมบูรณาญาสิทธิราชย์ จากการศึกษาพบว่า วัดเบญจมบพิตร ได้สะท้อนแนวคิดดังกล่าวอย่างชัดเจน โดยเฉพาะอย่างยิ่งตัวพระอุโบสถ
ไม่ว่าจะเป็นด้านการออกแบบวางผังทางสถาปัตยกรรม ลวดลายประดับต่าง ๆ บนหน้าบัน หรือแม้กระทั่ง พระพุทธรูปภายในพระระเบียง จนอาจกล่าวได้ว่า พระอุโบสถแห่งนี้ไม่ว่าจะด้วยความตั้งใจหรือไม่ก็ตามได้ทำหน้าที่สะท้อนอุดมคติของรัฐสมบูรณาญาสิทธิราชย์ออกมาได้อย่างสมบูรณ์มากที่สุด
ภาพเขียนในพระอุโบสถ วัดเบญจมบพิตร : ภาพสะท้อนอุดมคติเรื่องพื้นที่ และ เขตแดนสมัยใหม่
แม้ว่าภาพเขียนผนังทั้ง 8 ในพระอุโบสถ วัดเบญจมบพิตร จะมิใช่ภาพที่เกิดจากพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯ โดยตรง อีกทั้งยังถูกเขียนขึ้นภายหลังเป็นเวลามากแล้วก็ตาม แต่ภาพทั้งหมดก็เกิดขึ้นในพระดำริของ สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ซึ่งถือได้ว่าเป็นผู้นำทางความคิดที่สำคัญที่สุดในสมัยรัชกาลที่ 5 ผู้หนึ่ง ดังนั้น ความคิดของพระองค์ก็เปรียบเสมือนภาพสะท้อนความคิดความเชื่อของชนชั้นนำสยามในสมัยรัชกาลที่ 5 ได้เป็นอย่างดี
ภาพเขียนทั้ง 8 ช่อง สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงกำหนดให้เขียนเป็นภาพสถูปเจดีย์ที่สำคัญ 8 องค์ โดยกำหนดให้เขียนขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2485 ภาพ พระสถูปเจดีย์ ทั้ง 8 องค์ที่กำหนดขึ้นให้เขียนขึ้นมีดังนี้
พระมหาธาตุเมืองละโว้ พระธาตุพนม พระมหาธาตุเมืองนครศรีธรรมราช พระเจดีย์ชัยมงคลพระนครศรีอยุธยา พระมหาธาตุเมืองศรีสัชนาลัย พระปฐมเจดีย์ พระมหาธาตุหริภุญชัย และพระศรีรัตนมหาธาตุเมืองเชลียง
ภาพเจดีย์ที่ถูกวาดขึ้นนั้นถือเป็นจอมเจดีย์ที่สำคัญที่สุดในประเทศสยาม ตามการอธิบายแบบรัฐชาติสมัยใหม่สมัยรัชกาลที่ 5
ประเด็นดังกล่าวนี้เกี่ยวข้องกับมุมมองความคิดในเรื่องพื้นที่ถือครองและขอบเขตของพระราชอาณาจักรตามอุดมคติแบบใหม่ที่ยึดขอบเขตดินแดนตามที่เป็นจริง มิใช่ขอบเขตพระราชอำนาจที่พระมหากษัตริย์มีอำนาจเหนือเพียงแต่ในนามเช่นในอดีต กล่าวคือ ภาพเขียนสถูปเจดีย์ทั้ง 8 เป็นภาพสะท้อนการถือครองพื้นที่ในอุดมคติใหม่ของสยามที่แสดงขอบเขตชัดเจนตามที่เป็นจริงเชิงประจักษ์ตามระเบียบโลกสมัยใหม่
ซึ่งหากลองย้อนกลับไปพิจารณาบริบททางสังคมสมัยรัชกาลที่ 5 จะพบว่า ขอบเขตประเทศสยามยังเป็นสิ่งที่ไม่ชัดเจน และแน่นอนดังในปัจจุบัน สถูปเจดีย์บางองค์ เช่น พระธาตุหริภุญชัยที่เมืองลำพูนยังถือว่าเป็นสถูปเจดีย์ที่อยู่ในเขตประเทศราชฝ่ายเหนือของสยาม ซึ่งยังมิได้รวมเป็นอันหนึ่งอันเดียวกับสยามอย่างเต็มที่ พระธาตุหริภุญชัยของลำพูนยังถือว่าอยู่ในดินแดนที่เป็นเมืองใน “มณฑลลาวเฉียง” หรือแม้กระทั่ง พระธาตุพนมเองก็ถือว่าเป็น พระสถูปเจดีย์ ในเมืองนครพนมซึ่งเป็นเมืองอยู่ใน “มณฑลลาวพวน” ซึ่งหัวเมืองเหล่านี้ยังถือกันมาจนสมัยรัชกาลที่ 5 ว่าเป็น เมืองลาว
ประเทศราชหล่านี้ ในอุดมคติเดิมของสยามไม่ได้ถือว่าเป็นราชอาณาจักรสยาม แต่ถือว่าเป็น “เมืองลาว” ที่ขึ้นกับกรุงเทพมหานคร ดังที่ยังมีหลักฐานปรากฎอยูในอักขราภิธานศัพท์ของหมดบรัดเลย์กล่าวไว้อย่างชัดเจน แต่ด้วยอุดมคติในเรื่อง “พื้นที่” และ “เขตแดนสมัยใหม่” ภายใต้อุดมคติรัฐชาติเรื่องรัฐชาติแบบตะวันตก ทำให้พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพยายามสร้างความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันทางเชื้อชาติ และดินแดนขึ้น เพื่อรักษาความมั่นคงของประเทศ และความมั่นคงของพระราชอำนาจ อันเป็นไปตามกฎเกณฑ์สมัยใหม่
พระราชประสงค์ในการสร้างความกลมกลืนทางเชื้อชาติ และดินแดนดังกล่าว ยังปรากฏในเห็นจากการที่ทรงเปลี่ยนชื่อมณฑลที่ขึ้นต้นด้วยคำว่า ลาว เป็นใช้ชื่อตาม ทิศ แทนเช่น “มณฑลลาวเฉียง” กลายเป็น “มณฑลพายัพ” และ “มณฑลลาวพวน” กลายเป็น “มณฑลอุดร” ซึ่งเป็นกุศโลบายในการสร้างเอกภาพทางเชื้อชาติ และดินแดนขึ้น ให้กลายมามีฐานะที่อยู่ใต้พระราชอาณาจักรสยามเหมือนกันหมด มีแต่ไทย ไม่มีลาว
ด้วยเหตุนี้ ภาพเขียนสถูปเจดีย์ทั้ง 8 ในพระอุโบสถ วัดเบญจมบพิตร จึงเป็นผลผลิตจากแนวคิด และอุดมคติดังกล่าวที่สืบเนื่องมาโดยลำดับ หรือกล่าวอีกนัยหนึ่ง ภาพสถูปเจดีย์ทั้งหมดก็เป็นการสะท้อนอุดมคติเรื่อง “พื้นที่” และ “อาณาเขต” ที่จริงตามความเป็นจริง และตามกฎระเบียบอย่างใหม่ของโลกสมัยใหม่ เป็นการสะท้อนให้เห็นถึงพระราชอำนาจ และพระราชอาณาเขตของสยาม ภายใต้พระราชอำนาจของพระองค์ว่า ทิศเหนือมีพระราชอำนาจครองคลุมดินแดนประมาณไหน ทิศใต้ถึงประมาณไหน และทิศตะวันออกประมาณไหน โดยใช้สัญลักษณ์สถาปัตยกรรมทางศาสนาที่สำคัญของท้องถิ่นนั้น ๆ เป็นตัวบ่งชี้
ตัวอย่างในการใช้งานศิลปะและสถาปัตยกรรมทางศาสนาเป็นตัวกำหนดขอบเขตดินแดนสยามเห็นได้ชัดจากกรณีของวัดชลธาราสิงเห (วัดพิทักษ์แผ่นดินไทย) ซึ่งเกิดขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2452 ซึ่งเหตุการณ์นั้นเป็นผลมาจากที่อังกฤษพยายามอ้างสิทธิ์ปกครองเหนือจังหวัดนราธิวาสในปัจจุบัน แต่รัชกาลที่ 5 ได้ยกหลักฐานทางศิลปะและสถาปัตยกรรมขึ้นโต้แย้งว่า
“….ศิลปะในวัด และวัดเป็นสถานที่ของพระพุทธศาสนา อันเป็นศาสนาประจำชาติของชาวสยาม แผ่นดินนี้ ก็ควรเป็นสยามประเทศ…”
จากหลักฐานทางศิลปกรรม และสถาปัตยกรรม ได้ทำให้อังกฤษต้องยอมรับในที่สุด และจึงได้มีการกำหนดเขตแดนใหม่โดยนำเอาแม่น้ำโกลก ตรงบริเวณที่ไหลผ่านตากใบ (แม่น้ำตากใบ) เป็นเส้นแบ่งสำคัญ
ซึ่งในกรณีภาพเขียนของวัดเบญจมบพิตรนี้ก็เป็นการสะท้อนแนวความคิดในลักษณะเช่นเดียวกัน คือใช้งานสถาปัตยกรรมทางศาสนาเป็นหลักฐานยืนยัน (ส่วนหนึ่ง) ถึงสิทธิเหนือดินแดน และอาณาเขตประเทศสยาม ซึ่งแม้ว่าในกรณีภาพเขียนวัดเบญจมบพิตรจะมิได้เป็นการกำหนดชี้ชัดลงไปในรายละเอียดที่ถูกต้องแบบแผนที่ก็ตาม แต่นั่นก็เพียงพอที่จะแสดงให้เห็นถึงมุมมองของชนชั้นนำสยามในยุคนั้น ที่มีต่อโลก และความเป็นประเทศ ว่ามีการเปลี่ยนแปลงไปจากอดีตมากน้อยเพียงใด และแสดงให้เห็นการออกแบบภายในของพระอุโบสถวัดเบญฐจมบพิตรแห่งนี้ได้เป็นตัวแบบที่ดีที่สุดที่สะท้อน จักรวาลทัศน์สมัยใหม่ และ อุดมคติเรื่องรัฐสมัยใหม่ ของชนชั้นนำสยามสมัยรัชกาลที่ 5 ที่อยู่ภายใต้แนวคิดแบบรวมศูนย์ของรัฐสมบูรณาญาสิทธิราชย์
แนวคิดแบบใหม่ดังกล่าวได้เข้ามาแทนที่ จักรวาลทัศน์แบบไตรภูมิ และแนวคิดการเมืองแบบ พระเจ้าราชาธิราช ที่เคยถูกสะท้อนในงานสถาปัตยกรรมแบบจารีตในอดีตมาแล้วนั่นเอง
อ่านเพิ่มเติม :
เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 3 ตุลาคม 2565
