| ผู้เขียน | กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม |
|---|---|
| เผยแพร่ |
สมเด็จพระมหาธรรมราชา สร้างกำแพงเมืองอยุธยาทิศตะวันออกขึ้นใหม่ หลังการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 1
กรุงศรีอยุธยาที่เราเห็นปัจจุบันมีสภาพเป็นเกาะ โดยมีแม่น้ำลพบุรีหรือคลองเมืองทางด้านทิศเหนือ แม่น้ำเจ้าพระยาทางด้านทิศตะวันออกและทิศใต้ และแม่น้ำป่าสักทางด้านทิศตะวันออก และก็มีกำแพงเมืองล้อมรอบตามแนวแม่น้ำ
แต่ก่อนหน้าสมัยของสมเด็จพระมหาธรรมราชา กำแพงเมืองอยุธยาทิศตะวันออกไม่ได้ชิดแม่น้ำป่าสัก
เรื่องนี้ต้องอธิบายก่อนว่า แต่เดิมแนวแม่น้ำป่าสักไม่ได้ไหลอย่างเช่นปัจจุบัน แนวลำน้ำเดิมนั้นเป็นเพียง “คูขื่อหน้า” แนวลำน้ำแต่เดิมสันนิษฐานว่าคือคลองหันตรา
จากการสำรวจของพระยาโบราณราชธานินทร์ (พร เดชะคุปต์) สมุหเทศาภิบาลมณฑลอยุธยาในสมัยรัชกาลที่ 5 ได้ตรวจสอบทางภูมิศาสตร์แล้วพบว่า ที่ตั้งของกรุงศรีอยุธยาแต่เดิมไม่ได้เป็นเกาะ แต่มีลักษณะคล้ายแหลมที่ยื่นจากทุ่งหันตราทางด้านทิศตะวันออกไปสู่ด้านทิศตะวันตก จนถึงแนวแม่น้ำเจ้าพระยาที่ไหลลงมาจากด้านทิศเหนือ แล้วแม่น้ำเจ้าพระยาก็ไหลวกลงเป็นแนวด้านทิศใต้ที่หน้าวัดพนัญเชิง ทำให้แผ่นดินที่คล้ายแหลมนี้มีแม่น้ำล้อมรอบสามด้าน โดยมีลำรางสายเล็ก ๆ เรียกว่า คูขื่อหน้าอยู่ด้านทิศตะวันออกของเมือง
และแนวกำแพงเมืองด้านทิศตะวันออกก็ไม่ได้อยู่ประชิดคูขื่อหน้า แต่ขยับร่นเข้ามาด้านทิศตะวันตก จนทำให้มีพื้นที่ระหว่างกำแพงเมืองกับคูขื่อหน้า
พื้นที่ดังกล่าวนี้เองที่เป็นจุดอ่อนด้านยุทธศาสตร์ของกรุงศรีอยุธยา โดยเมื่อครั้งที่พม่ายกกองทัพมาประชิดเมืองในช่วง พ.ศ. 2112 (การเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 1) กองทัพพม่าได้ยกทัพข้ามคูขื่อหน้ามาตั้งอยู่ในบริเวณพื้นที่นี้นั่นเอง
เป็นเหตุให้สมเด็จพระมหาธรรมราชา โปรดให้ขุดขยายคูขื่อหน้าให้กว้างขึ้น พร้อมกับสร้างกำแพงเมืองด้านทิศตะวันออกใหม่ โดยให้ขยับมาประชิดคูขื่อหน้า ทั้งยังสร้างวังจันทรเกษมไว้ภายในกำแพงเมืองด้านทิศตะวันออกนี้ด้วย
นั่นจึงทำให้แนวกำแพงเมืองประชิดกับแนวแม่น้ำทุกด้านนั่นเอง
ผลจากการขุดขยายคูขื่อหน้าก็ทำให้แม่น้ำป่าสักไหลเชี่ยวกัดเซาะตลิ่ง คูขื่อหน้าจึงกลายสภาพเป็นเส้นทางหลักของแนวแม่น้ำป่าสักไปอย่างที่เห็นในปัจจุบัน
พระราชพงศาวดาร ฉบับหลวงประเสริฐ ระบุว่า “ศักราช 942 มะโรงศก (พ.ศ. 2123) รื้อกำแพงกรุงพระนครออกไป ตั้งถึงริมแม่น้ำ”
ขณะที่พระราชพงศาวดาร ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ระบุว่า “ลุศักราช 932 ปีมะเมียโทศก (พ.ศ. 2113) สมเด็จบรมบพิตรพระพุทธเจ้าหลวง ตรัสให้เหลือกกำแพงรอบพระนครลงไปตั้งเถิงริมแม่น้ำ แล้วให้ตบแต่งป้อมหัวรบชายเขื่อนรอบพระนครแล้ว ให้ขุดคูในด้านขื่อพระนคร เบื้องบุรพทิศนั้นให้กว้างกว่าคูเก่า แล้วให้ตบแต่งการที่จะป้องกันราชศัตรูนั้นเป็นมั่นคง”
ศักราชในพระราชพงศาวดารแตกต่างกันถึง 10 ปี แต่พระราชพงศาวดาร ฉบับหลวงประเสริฐ ได้รับการยกย่องว่ามีความแม่นยำเรื่องศักราชมาก ดังนั้นจึงเชื่อว่า การขุดขยายคูขื่อหน้าให้กว้างขึ้น พร้อมกับสร้างกำแพงเมืองด้านทิศตะวันออกใหม่ น่าจะกระทำขึ้นใน พ.ศ. 2123
อ่านเพิ่มเติม :
- เจาะตำนาน วัดพนัญเชิง-ตำบลสำเภาล่ม จุดบรรจบเจ้าพระยา-ป่าสัก น้ำเชี่ยวทำเรือล่ม
- พงศาวดารอโยธยาศรีรามเทพนคร ฉบับ มานิต วัลลิโภดม : อโยธยา เก่าแก่กว่าสุโขทัย ต้นกำเนิดอยุธยา ต้นแบบรัตนโกสินทร์
อ้างอิง :
พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, คำให้การชาวกรุงเก่า, คำให้การขุนหลวงหาวัด. (2553). นนทบุรี : ศรีปัญญา.
สุจิตต์ วงษ์เทศ. (2544). อยุธยายศยิ่งฟ้า. กรุงเทพฯ : มติชน.
เผยแพร่ในระบบออนไลน์ครั้งแรกเมื่อ 26 กันยายน 2567
