ปฏิรูปการปกครองไทย ปี พ.ศ. 2437 : จุดสิ้นสุดของระบบจตุสดมภ์

ที่มา	ศิลปวัฒนธรรม ฉบับตุลาคม 2543
ผู้เขียน	พ.ต.ดร.พีรพล สงนุ้ย โรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า นครนายก
เผยแพร่	วันจันทร์ที่ 17 ตุลาคม พ.ศ.2565

การศึกษาเรื่องการเมืองการปกครองไทยในอดีตจนถึงปัจจุบันให้ความสำคัญกับการปฏิรูปการปกครองปี พ.ศ. 2435 เป็นอย่างมาก จนบางท่านกล่าวว่าการปฏิรูปการปกครองในปี พ.ศ. 2435 ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นการปฏิวัติที่แท้จริงเพียงครั้งเดียวในเมืองไทย เพราะเปลี่ยนแปลงทั้งในด้านรูปแบบและเนื้อหาของการปกครอง ซึ่งส่งผลกระทบต่อสังคมไทยโดยรวม [1]

ผู้เขียนได้รับอิทธิพลจากความคิดนี้เช่นเดียวกัน จนกระทั่งผู้เขียนได้มีโอกาสไปค้นคว้าเอกสารชั้นต้นที่กองจดหมายเหตุ กระทรวงต่างประเทศฝรั่งเศส จึงมีความคิดว่าการปฏิรูปการปกครองในปี พ.ศ. 2435 ไม่ได้เป็นการปฏิวัติทางการปกครองอย่างแท้จริง เพราะระบบจตุสดมภ์ซึ่งเป็น “หัวใจ” ของการปกครองแบบเดิมของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ยังคงปรากฏอยู่อย่างชัดเจนหลังการปฏิรูปในปีดังกล่าว

แต่การปฏิรูปที่นำไปสู่การล่มสลายของระบบจตุสดมภ์มากที่สุดน่าจะเกิดขึ้นในปี พ.ศ. 2437 เมื่อโครงสร้างสำคัญของการใช้อำนาจแบบเดิมถูกยกเลิก

การปฏิรูปการปกครอง ปี พ.ศ. 2435

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงแถลงพระราชาธิบายในเรื่องการแก้ไขการปกครองแผ่นดิน ปี พ.ศ. 2435 ความตอนหนึ่งว่า

“แต่ส่วนตัวข้าพเจ้าเองก็รู้สึกว่าได้รับความหนักมาจำเดิมตั้งแต่ได้นั่งในเศวตฉัตรจนถึงบัดนี้ แต่ความหนักนั้นเปลี่ยนไปต่างๆ ไม่เหมือนกันในสามสมัย คือ แรกๆ และกลางๆ และบัดนี้ เพราะได้รับตำแหน่งสำคัญเช่นนี้มาช้านาน ได้รับรู้ทางราชการทั่วถึงทดลองมาแล้ว จึงเห็นว่าการปกครองในบ้านเมืองเราซึ่งเป็นไปในปัจจุบันนี้บ้านเมืองยิ่งเจริญขึ้นกว่าแต่ก่อนหลายเท่า การปกครองอย่างเก่านั้น ก็ยิ่งไม่สมกับความต้องการของบ้านเมืองหนักขึ้นทุกที จึงได้มีความประสงค์อันยิ่งใหญ่ ที่จะแก้ไขธรรมเนียมการปกครองให้สมกับเวลา ให้เป็นทางที่จะเจริญแก่บ้านเมือง

การปกครองบ้านเมืองของเราซึ่งได้จัดมาแต่ก่อนนั้น ได้แบ่งเสนาบดีเป็น 6 ตำแหน่ง ยกเป็นอัครมหาเสนา 2 คือ สมุหนายก ได้บังคับกรมฝ่ายพลเรือนทั่วไป สมุหพระกลาโหม ได้บังคับการฝ่ายทหารทั่วไป

เมื่อพิเคราะห์ดูตามตำแหน่งที่ตั้งขึ้นแต่เดิมก็ดูเหมือนจะให้บังคับการได้สิทธิ์ขาดตลอดในการพลเรือนฝ่ายหนึ่ง การทหารฝ่ายหนึ่ง แต่เมื่อตรวจดูตามพระราชพงศาวดารก็เห็นได้ว่าอัครมหาเสนาบดีทั้ง 2 คนนี้หาได้บังคับการทั่วไปในฝ่ายพลเรือนและฝ่ายทหารสิทธิ์ขาดดังที่ตั้งขึ้น…

นอกจากที่เป็นสมุหบัญชีที่เป็นการสำคัญ ก็บังคับการหัวเมืองอย่างหนึ่ง บังคับศาลชำระความซึ่งขึ้นอยู่ในกรมนั้นอย่างหนึ่ง ตำแหน่งซึ่งได้บังคับการหัวเมืองนี้ คงจะแบ่งบังคับอยู่ใน 2 กรมนี้แต่เดิมมา ท่านอัครมหาเสนา 2 คนนี้ เป็นผู้ถือตราพระราชสีห์ พระคชสีห์ ซึ่งนับว่าเป็นตราหลวง เฉพาะแต่ดำเนินพระบรมราชโองการอย่างเดียวจึงจะมีไปได้

แต่เมื่อมีเหตุเปลี่ยนแปลงไป คือเมื่อสมุหพระกลาโหมมีความผิดก็ยกหัวเมืองกลาโหมไปขึ้นกรมท่า ใช้ตราบัวแก้วเป็นตราดำเนินพระบรมราชโองการอีกดวงหนึ่ง กลาโหมไม่มีหัวเมืองขึ้น ตลอดมาจนถึงแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก จึงได้ยกหัวเมืองกรมท่ากลับมากลาโหม แบ่งเมืองมหาดไทย (สมุหนายกเดิม) มาบ้าง คงไว้ให้กรมท่าบ้าง จึงได้เกิดเป็นกรมที่บังคับหัวเมืองขึ้นเป็น 3 ทั้งกรมท่า

การซึ่งแบ่งฝ่ายพลเรือนฝ่ายทหาร ซึ่งดูเหมือนกันทั้งสองฝ่ายนี้คงจะเป็นด้วยหัวเมืองขึ้นสองฝ่ายนี้เป็นต้นเหตุ เมื่อมีราชการเกิดขึ้นในหัวเมืองขึ้นกรมมหาดไทย ก็เป็นหน้าที่ของกรมมหาดไทยไป เกิดขึ้นในกลาโหมก็เป็นหน้าที่ของกลาโหมไป ด้วยอาศัยเหตุว่าผู้ซึ่งได้เคยบังคับบัญชาการในหัวเมืองเหล่านั้นมารับรู้เบาะแสในการจะเกณฑ์ผู้คน พาหนะ เสบียงอาหาร ดีกว่าผู้ซึ่งไม่เคยบังคับกัน…” [2]

ส่วนเสนาบดีอีก 4 ตำแหน่ง ซึ่งเรียกว่าจตุสดมภ์นั้น มีพระคลังกรมท่า กรมเมืองหรือกรมพระนครบาล กรมวังและกรมนา

ในบรรดา 4 กรมนี้ พระคลังกรมท่ามีหน้าที่มากที่สุด ในสมัยหลังๆ “เจ้าพระยาพระคลังกลายเป็นผู้ว่าราชการต่างประเทศมากขึ้น…ไม่อาจจะทำการทั้งปวงให้ตลอดไป ได้ทิ้งรกรุงรังอยู่ให้เป็นที่เสื่อมเสียไปในทางราชการ…” [3]

นอกจากนี้ยังมีกรมใหญ่ๆ เป็นพลเรือนบ้างเป็นทหารบ้าง ยังไม่มีการแบ่งหน้าที่การบังคับบัญชาให้ชัดเจนถูกต้องเหมาะสม ตามลักษณะงานอีกจำนวนหนึ่ง

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเห็นว่า ราชการ อำนาจ หน้าที่ และผลประโยชน์ของกรมต่างๆ มีความแตกต่างกันมาก และมีกรมใหม่ๆ ขนาดใหญ่ที่ควรจะยกระดับเป็นกรมมีเสนาบดีอีกจำนวนหนึ่ง จึงทรงให้จัดโครงสร้างการบริหารราชการแผ่นดินเสียใหม่เป็น 12 กรมคือ [4]

กรมมหาดไทย สำหรับบังคับบัญชาหัวเมืองฝ่ายเหนือ และเมืองลาวประเทศราช

กรมกลาโหม สำหรับบังคับบัญชาหัวเมืองปักษ์ใต้ ฝ่ายตะวันตก ตะวันออก และเมืองมลายูประเทศราช

กรมท่า เป็นกรมว่าการการต่างประเทศอย่างเดียวไม่ต้องว่าหัวเมือง

กรมวัง ว่าการในพระราชวัง และกรมซึ่งใกล้เคียงรับราชการในพระองค์พระเจ้าแผ่นดิน

กรมเมือง ว่าการโปลิศและการบัญชีคน คือกรมสุรัสวดี และรักษาคนโทษ

กรมนา ว่าการเพาะปลูกและการค้าขาย ป่าไม้ บ่อแร่

กรมทั้งหกนี้ตั้งตำแหน่งเดิม เป็นแต่เปลี่ยนหน้าที่บ้าง ต้องตั้งเสนาบดีขึ้นใหม่อีกหกกรม คือ

กรมพระคลัง ว่าการบรรดาภาษีอากรและเงินที่จะรับจะจ่ายในแผ่นดินทั้งสิ้น

กรมยุติธรรม ได้บังคับศาลที่จะชำระความรวมกันทั้งแพ่ง อาญา นครบาล อุทธรณ์ ทั้งแผ่นดิน

กรมยุทธนาธิการ เป็นพนักงานที่จะได้ตรวจตราจัดการในกรมทหารบกทหารเรือ ซึ่งจะมีผู้บังคับบัญชาการทหารบกทหารเรือต่างหากอีกตำแหน่งหนึ่ง

กรมธรรมการ เป็นพนักงานที่จะบังคับบัญชาการเกี่ยวกับสงฆ์ ตำแหน่งที่พระยาพระเสด็จ และเป็นผู้บังคับการโรงเรียน และโรงพยาบาลทั่วทั้งพระราชอาณาเขต

กรมโยธาธิการ เป็นพนักงานที่จะตรวจการก่อสร้างทำถนน ขุดคลอง และการช่างทั่วไป ทั้งการไปรษณีย์และโทรเลข หรือรถไฟซึ่งจะมีสืบไปภายภาคหน้า

กรมมุรธาธิการ เป็นพนักงานที่รักษาพระราชลัญจกร รักษาพระราชกำหนดกฎหมาย และหนังสือราชการทั้งปวง

สิ่งใหม่ที่เกิดจากการปฏิรูปฯ ปี พ.ศ. 2435

ประการแรก คือ การประกาศจัดตั้งกรมใหม่ 6 กรม อย่างเป็นทางการ (กรมในที่นี้มีฐานะเทียบเท่ากระทรวงในปัจจุบัน)

ประการที่ 2 การระบุหน้าที่ของแต่ละกรมอย่างชัดเจน

ประการที่ 3 กรมท่า เป็นกรมว่าการต่างประเทศอย่างเดียวไม่ต้องว่าราชการหัวเมือง

ประการที่ 4 กรมกลาโหมเพิ่มการบังคับบัญชาการหัว เมืองที่เคยขึ้นกับกรมท่า

ประการที่ 5 กรมยุทธนาธิการบังคับบัญชาการทหารทั้งหมดแทนกรมกลาโหม

หากพิจารณาเพียงผิวเผินอาจสรุป ว่าระบบจตุสดมภ์ได้ถูกประกาศยุบเลิกโดยการปฏิรูปการปกครอง ปี พ.ศ. 2435 เพราะกรมถูกตั้งขึ้นใหม่อีก 6 กรม อีกทั้งมีการกำหนดหน้าที่ของกรมต่างๆ อย่างชัดเจน

แต่ความต่อเนื่องของจตุสดมภ์ยังคงมีอยู่อย่างชัดเจนในเรื่อง การแบ่งอำนาจการปกครอง ซึ่งการปฏิรูปการปกครองปี พ.ศ. 2435 ได้ให้กรมมหาดไทยและกรมกลาโหมปกครองภูมิภาคและประเทศราชต่อไป ในเอกสารต่างประเทศจะเรียก สมุหกลาโหม และสมุหนายก (เสนาบดีกรมมหาดไทย) ว่า VICEROY หรือ อุปราชต่อไป การปฏิรูปนี้ถือเป็นพัฒนาการที่เกิดขึ้นเอง (Development) มีการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างการปกครอง (Ministerial Structure) เพื่อให้สอดคล้องกับสถานการณ์ที่เปลี่ยนแปลงไป แต่โครงสร้างพื้นฐานทางการปกครองไทยว่า ด้วยเรื่องการแบ่งอำนาจการปกครองออกเป็นสองส่วน คือ สมุหกลาโหม และสมุหนายก ยังคงดำรงอยู่

ดังนั้นอาจกล่าวได้ว่า โครงสร้างของการใช้อำนาจของพระมหากษัตริย์ผ่านสมุหกลาโหมและสมุหนายกในระบบจตุสดมภ์ เป็นโครงสร้างทางวัฒนธรรม (Cultural Structure) หรือ “หัวใจ” ของการปกครองไทยที่ไม่สามารถเปลี่ยนแปลงได้โดยง่าย เนื่องจากมีโครงสร้างของบุคคลสัมพันธ์และผลประโยชน์ที่สลับซับซ้อนแฝงอยู่

การปฏิรูปการปกครองปี พ.ศ. 2435 แสดงให้เห็นว่า พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวอาจทรงต้องการแบ่งการปกครองประเทศออกเป็นสองภูมิภาค โดยให้เสนาบดีกรมมหาดไทยและกรมกลาโหมปกครอง และทรงต้องการแยกกิจการทหารออกจากกิจการพลเรือน โดยให้กรมยุทธนาธิการบังคับบัญชาการทหารทั้งหมดแทนกรมกลาโหม

หรือการปฏิรูปการปกครองปี พ.ศ. 2435 อาจเป็นการเปลี่ยนแปลงชั่วคราว เพราะพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว อาจทรงเห็นว่าเป็นเรื่องยากที่จะเปลี่ยนแปลงให้สำเร็จได้ในคราวเดียวโดยปราศจากความบาดหมางและความขัดแย้ง

สถานการณ์หลังการปฏิรูปฯ ปี พ.ศ. 2435

แม้การปฏิรูปการปกครองแผ่นดินปี พ.ศ. 2435 จะลดอำนาจของกรมท่าหรือกระทรวงการต่างประเทศ แต่ในทางปฏิบัติแล้วอำนาจของเสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศไม่ได้ลดลงเลย ดังจะเห็นได้จากบันทึกของ M. Pilinski อุปทูตฝรั่งเศสประจำกรุงเทพฯ ความตอนหนึ่งว่า

“บรรดาเสนาบดีสยาม กรมหลวงเทววงศ์วโรปการ พระอนุชาต่างมารดา ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระอนุชาของสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี เป็นเสนาบดีพระองค์เดียวที่ทรงปฏิบัติพระภารกิจเสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศได้อย่างเต็มอำนาจหน้าที่ และทรงมีอิทธิพลเหนือหน่วยราชการอื่นอีกด้วย พระบรมวงศานุวงศ์พระองค์อื่น แม้จะทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดี แต่การปฏิบัติราชการต่างๆ ยังต้องขึ้นกับรัฐบาลต่างจังหวัด (Gouvernement de Provinces) หรือกระทรวงกลาโหม มหาดไทย และต่างประเทศ ซึ่งคอยควบคุมกำกับดูแลอีกชั้นหนึ่ง ด้วยเหตุนี้กรมหลวงดำรงราชานุภาพ ทรงรับผิดชอบเฉพาะจังหวัดทางภาคใต้และภาคตะวันตก แม้จะได้ชื่อว่าเป็นเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยก็ไม่ทรงสามารถก้าวก่ายงานของจังหวัดทางภาคตะวันออก ซึ่งอยู่ใต้บังคับบัญชาของกรมหลวงเทววงศ์วโรปการ เสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศ แต่เพียงผู้เดียว” [5]

จากบันทึกของ M. Pilinski จะเห็นว่า อำนาจของเสนาบดีกรมท่า กรมกลาโหมและกรมมหาดไทยไม่เปลี่ยนแปลง เสนาบดีเหล่านี้ยังคงปกครองภูมิภาคต่างๆ ในความดูแลของตน เช่นเดียวกับในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช

ทำไมกรมหลวงเทววงศ์วโรปการจึงยังคงสามารถรักษาพระอำนาจของพระองค์ไว้ได้ ทั้งๆ ที่พระอำนาจดังกล่าวขัดแย้งกับพระราชบัญญัติการปฏิรูปการปกครองแผ่นดินปี พ.ศ. 2435

การปฏิรูปการปกครอง ปี พ.ศ. 2437

การปฏิรูปการปกครองแผ่นดินปี พ.ศ. 2435 เกิดจากความคิดของกลุ่มผู้นำประเทศชาวไทยเอง ส่วนการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างการปกครองครั้งสำคัญในปี พ.ศ. 2437 ได้รับแรงผลักดันจาก M. Rolin Jacquemyns ที่ปรึกษาทั่วไปชาวเบลเยี่ยมอย่างมาก

M. Pilinski บันทึกไว้ว่า “หลังวิกฤติการณ์ ร.ศ. 112 พระพลานามัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ก่อให้เกิดความวิตกแก่ชาวสยามทั่วหน้าในปี พ.ศ. 2437 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเก็บพระองค์ ไม่ปรากฏพระองค์ในงานพระราชพิธีต่างๆ ทั้งนี้อาจจะต้องการพักผ่อนพระวรกาย แต่พระองค์กลับทรงทุ่มเทเวลาให้กับการพิจารณาข้อเสนอของ M. Rolin Jacquemyns ที่ขอให้มีการปฏิรูปราชการแผ่นดิน” [6]

จนในที่สุด พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระบรมราชโองการให้จัดการปฏิรูปการปกครองประเทศอีกครั้งเมื่อวันที่ 23 ธันวาคม 2437 ความบางตอนว่า

“ด้วยทรงปรารภถึงพแนกราชการที่แบ่งเป็นกระทรวง ทบวง กรม อยู่ต่างๆ ทุกวันนี้ยังเป็นการก้าวก่ายปะปนกันอยู่ ตามการที่ได้จัดมาเป็นครั้งเป็นคราว โดยสมควรแก่กาลสมัยที่ล่วงมา ดังมีแจ้งอยู่ในประกาศลงวันที่ 1 เมษายน รัตนโกสินทร์ศก 111 นั้นแล้ว บัดนี้ทรงพระราชดำริห์เห็นว่า การที่เป็นมาแล้วนั้นกระทำให้เห็นว่า สมควรจะต้องแก้ไขการในกระทรวงต่างๆ ให้เป็นพแนกต่างกันตามพนักงานน่าที่ของกระทรวงนั้นๆ เพื่อจะได้ทำการให้สำเร็จไปโดยสดวกโดยเร็ว ไม่ให้ยุ่งยากลำบากที่จะรักษาราชการตามน่าที่ต่างๆ ให้เป็นระเบียบเรียบร้อยมั่นคงทั่วไป จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตราพระราชบัญญัตินี้ไว้ว่า

ข้อ 1. บรรดาหัวเมืองชั้นในชั้นนอก แลเมืองประเทศราชที่แบ่งเป็นปักษ์ใต้อยู่ในกระทรวงกระลาโหมก็ดี แลที่อยู่ในกระทรวงต่างประเทศก็ดี ตั้งแต่นี้สืบไปให้อยู่ในบังคับบัญชาตราพระราชสีห์กระทรวงมหาดไทย

ข้อ 2. เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย มีน่าที่รักษาการภายในพระราชอาณาเขตรตลอดทั่วไป เว้นไว้แต่ในกรุงเทพมหานคร กับเมืองที่ติดต่อใกล้เคียงควรเป็นเขตรแขวงกรุงเทพฯ ดังจะกำหนดไว้ในประกาศฉบับหนึ่งอีกต่างหากในภายน่านั้น คงให้อยู่ในน่าที่กระทรวงนครบาลรักษาการตามเดิม ให้เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยเป็นผู้รับใบบอกจากหัวเมืองทั้งปวงนั้น แลมีท้องตราพระราชสีห์ตามพระกระแสพระบรมราชโองการ ฤาพระบรมราโชวาท เพื่อที่จะได้บำรุงความเรียบร้อย แลให้ความเจริญในเมืองนั้นๆ

ข้อ 3. ให้เสนาบดีกระทรวงกระลาโหมมีน่าที่กำกับรักษาการทั้งปวงที่เกี่ยวข้องกับทหารบก ทหารเรือ แลเครื่องสรรพวุธ ยุทธภัณฑ์ แลป้อมค่ายคู อู่เรือรบ แลพาหนะสำหรับทหาร แลให้เป็นผู้รับใบบอก รายงานการทหารแลมีตราพระคชสีห์ตามพระบรมราชโองการ ฤาพระบรมราโชวาทในการทหารทั่วหัวเมืองประเทศราช แลปักษ์ใต้ฝ่ายเหนือทั้งพระราชอาณาเขตรเพื่อจะรักษาการบ้านเมืองให้อยู่เป็นสุขเกษมปราศจากสรรพภยันตราย

ข้อ 4. กรมยุทธนาธิการนี้ ให้ขึ้นกระทรวงกระลาโหม เหมือนอย่างกรมทหารเรือ กรมช้าง กรมแสง ดังที่ว่าไว้ในประกาศลงวันที่ 1 เมษายน รัตนโกสินทร์ศก 111 นั้น แต่ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการให้คงมียศเสมอเสนาบดี แลให้เข้าในที่ประชุมเสนาบดี แลเป็นผู้กราบบังคมทูลพระกรุณา แลรับพระบรมราชโองการในเรื่องแบบธรรมเนียมข้อบังคับสำหรับความประพฤติอันเรียบร้อยในกองทหารทั้งปวง

ข้อ 5. พระราชบัญญัติแลประกาศแต่ก่อน อันเป็นที่ขัดขวางกับความในพระราชบัญญัติให้ยกเลิกเสีย ให้คงไว้แต่ความที่ถูกต้องสมกันกับพระราชบัญญัตินี้เทอญ” [7]

การปฏิรูปราชการแผ่นดินเมื่อวันที่ 23 ธันวาคม พ.ศ. 2437 ได้ลิดรอนพระราชอำนาจของกรมหลวงเทววงศ์วโรปการอย่างมาก ในฐานะเสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศที่ปกครองจังหวัดทางตะวันออก ส่วนเจ้าพระยาพลเทพ สมุหกลาโหมซึ่งชราภาพมากแล้วได้พ้นจากราชการ แล้วให้พระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนนริศรานุวัดติวงศ์ เสนาบดีกระทรวงพระคลังทรง ดำรงตำแหน่งแทนในวันที่ 23 ธันวาคม พ.ศ. 2437 นั้นเอง [8]

จะเห็นได้ว่าพระราชบัญญัติฉบับนี้ได้แบ่งอำนาจหน้าที่ของกระทรวงกลาโหม กระทรวงมหาดไทย และกระทรวงการต่างประเทศให้ชัดเจนตามแบบอย่างของประเทศตะวันตก นับเป็นการปฏิวัติอำนาจในการบริหารประเทศอย่างแท้จริง

ศูนย์กลางอำนาจเปลี่ยนจากเสนาบดีที่ปกครองภูมิภาคมารวมไว้ที่ส่วนกลาง คือที่พระมหากษัตริย์ มีการแยกข้าราชการทหารออกจากข้าราชการพลเรือนโดยเด็ดขาด โดยมีกระทรวงกลาโหมและกระทรวงมหาดไทยกำกับดูแลตามลำดับ และมีการแบ่งงานและหน้าที่ของกรมต่างๆ ชัดเจนยิ่งขึ้น โดยมีเสนาบดีเจ้ากระทรวงเป็นผู้ดูแลรับผิดชอบ

แต่หลายท่านอาจเห็นว่า กรมเมืองยังคงกำกับดูแลกรุงเทพฯ และปริมณฑลอยู่ในปี พ.ศ. 2437 จึงควรนับเป็นความต่อเนื่อง และความทันสมัยของระบบจตุสดมภ์ในแง่การแบ่งอำนาจบริหารราชการแผ่นดินและการปกครองส่วนท้องถิ่น แม้อำนาจการปกครองดังกล่าวไม่เด็ดขาด ไม่สมบูรณ์ และไม่มากเท่าอำนาจของสมุหกลาโหมและสมุหนายก นอกจากนี้การแบ่งอำนาจหน้าที่ของฝ่ายทหารออกจากฝ่ายพลเรือนเป็นพระราชดำริดั้งเดิมของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถอยู่แล้ว

ดังนั้นอาจกล่าวได้ว่า การปฏิรูปปี พ.ศ. 2435 และปี พ.ศ. 2437 เป็นการฟื้นฟูวัฒนธรรมทางการเมืองการปกครองแบบดั้งเดิมของไทยที่เสื่อมไปเนื่องจากเงื่อนไขทางการเมืองและสังคมตามกาลเวลา มากกว่าเป็นการปฏิวัติทางการเมืองอย่างที่ศึกษากันในปัจจุบัน

นอกจากนี้ พระราชบัญญัติฉบับนี้ยังชี้ให้เห็นถึงพระมหากรุณาธิคุณของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวต่อกองทัพ ในการกำกับดูแลกำลังพลอย่างใกล้ชิดด้วยพระองค์เอง และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เจ้ากรมยุทธนาธิการ ซึ่งเทียบได้กับผู้บัญชาการทหารสูงสุด ยังคงมียศเสมอเสนาบดี และให้เข้าในที่ประชุมเสนาบดี

ด้วยทรงเห็นความสำคัญของบทบาทกองทัพบกในการรักษาความมั่นคงและการพัฒนาประเทศ ซึ่งบทบาททั้งสองนี้ เป็นตัวกำหนดพัฒนาการของกองทัพบกไทยตลอดร้อยกว่าปีที่ผ่านมา